(хроніка палявых работ у 1996 - 2007 гг.: асноўныя вынікі і магчымыя перспектывы)
Капыль – адно з нямногіх паселішчаў у Беларусі, дзе адносна добра захаваліся розначасовыя помнікі археалогіі і дзе ў большай ці меншай ступені захаваўся гістарычны ландшафт.
Цэнтральнае і галоўнае месца ў гэтай групе помнікаў займае старажытнае гарадзішча, вядомае ў мясцовага насельніцтва пад назваю «Замкавая гара», якая велічна ўзвышаецца (на 11 м) над поймаю рэчкі Каменкі. Сваім выглядам яна вабіць вока з любой кропкі далягляду ў любую пару года.
Другі археалагічны аб’ект сучаснага Капыля – гэта яго курганы. Яны, як і Замкавая гара, маляўніча глядзяцца ў любую пару года. Відаць, пад іх уздзеяннем і нарадзіліся славутыя радкі Анатоля Астрэйкі: «Яго сівыя курганы, мо не адну стаілі быль» у вершы «Я родам з Капыля».
Курганы захаваліся ў цэнтры сучаснага горада – тэрыторыя праваслаўных і яўрэйскіх могілак ХХ ст., а таксама ў акрузе Капыля: урочышча «Грабавы гай» і ўрочышча «Дубы». Наступны па сваёй навуковай значнасці помнік археалогіі Капыля – гэта вакольны горад Капыля ХІІ-ХІІІ стст., які паўкальцом ахоплівае Замкавую гару з паўднёвага ўсходу. Па-за рэчкаю Каменкаю, на процілеглым ад гарадзішча і вакольнага горада баку можна прасачыць сляды паселішча канца ХVІ-ХVІІІ стст. Тут у агаленнях культурнага пласта, які ўскрываецца падчас будаўнічых земляных работ, сустракаецца кераміка гэтага часу. Але зрэдку, бліжэй да рэчкі Каменкі, на другой надпоплаўнай тэрасе, можна знайсці і чарапкі больш ранняга часу – ХІІ-ХІІІ стст., і нават ХІ ст. Часам на выспінах каля р. Каменкі можна падняць крамянёвы інвентар эпохі неаліту і мезаліту.
Па шчаслівым збегу часу тэхнагенныя і ўрбанізацыйныя працэсы мала нанеслі шкоды гэтым помнікам, і таму і сёння яны могуць з’яўляцца аб’ектам спецыяльнай увагі для гасцей горада і навукоўцаў. І тым не менш, аб’ектам навуковай увагі Капыль стаў адносна нядаўна, калі тут пачаліся планамерныя шырокамаштабныя археалагічныя раскопкі, якія праводзіліся намі ў час археалагічнай практыкі студэнтаў БДПУ імя М. Танка ў 1996-1999 і 2005 гг. У 2006 г. археалагічная практыка ў БДПУ была скасавана. І ў 2007 г. мы праводзілі археалагічныя раскопкі ў Капылі ўжо ў час свайго водпуску і за ўласныя сродкі.
Аб’ектам вывучэння былі пляцоўка гарадзішча «Замкавая гара», а таксама вал і роў гэтага помніка, вал і роў вакольнага горада, курганы ў Капылі і яго акрузе. Ускрытая раскопкамі плошча складае 675 кв. м, пры таўшчыні культурнага пласта каля 1 м.
Курганоў раскопана чатыры. Акрамя таго, фіксаваліся агаленні культурнага слою і на правым беразе р. Каменкі тэрыторыі колішняга мястэчка Капыль, праводзілася вывучэнне падмуркаў касцёла св. Пятра і Паўла, будынка сярэдзіны–другой паловы ХІХ ст., размешчанага на месцы касцёла ХV ст., вяліся назіранні за распрацоўкаю культурнага пласта ля будынка былой карчмы ХІХ ст.
Калекцыя індывідуальных знаходак з нашых раскопак налічвае 1042 адзінкі. Агульны аб’ём справаздач аб палявых работах складае больш за 40 аўтарскіх аркушаў (880 старонак).
Матэрыялы археалагічных даследаванняў даюць падставы вылучыць чатыры перыяды ў станаўленні матэрыяльнай культуры Капыля.
1-ы этап, ІХ-ХІ стст., дагарадскі і раннегарадскі. На гэтым этапе, магчыма, ужо ў канцы ІХ ст., на тэрыторыю будучага Капыля пранікаюць носьбіты культуры Лука-Райкавіцкая, продкі ўсходнеславянскага племені дрыгавічоў. У курганах з крэмацыяй і на паселішчы, побач з гарадзішчам, сустракаецца ўласцівы для гэтага часу і для гэтай культуры гліняны посуд. Само гарадзішча ў гэты час хутчэй за ўсё выкарыстоўваецца як свяцілішча – капішча. Культурны пласт гэтага часу на ім невыразны, а знаходкі гэтай пары – з’ява рэдкая. Магчыма, што функцыянальнае прызначэнне гарадзішча ў ІХ-Х стст. і стала прычынаю ўтварэння ўрбатапоніма Копыль, вытворным ад слова капішча, копішча, копь.
Верагодна, у канцы Х–пачатку ХІ стст. на капыльскім гарадзішчы ўсталёўваецца дзяцінец раннефеадальнага Капыля. У гэты перыяд тут, мяркуючы па знаходках скандынаўскага паходжання, магла пражываць і купка прадстаўнікоў гэтага этнасу.
2-гі этап, ХІІ-ХІІІ стст., можна назваць перыядам развітога горада. Адбываюцца якасныя змены ў тапаграфіі Капыля. Вакол пасада, што ахопліваў дзяцінец з паўднёвага ўсходу, узводзяцца штучныя ўмацаванні. І з гэтага часу ён набывае статус вакольнага горада.
Увогуле, умацаванні Капыля гэтага часу даволі ўнушальныя. Так, роў вакольнага горада меў глыбіню да 3-х метраў і шырыню 11 м. Вал вакольнага горада меў вышыню 2,5 м і шырыню 14 м. Агульная даўжыня перашкоды (адлегласць ад грэбня вала па яго схіле да дна рва) для вакольнага горада складала 7,5-8 м. Насып вала вакольнага горада перакрыў напластаванні Х-ХІ стст. У самім жа насыпе вала выяўлена кераміка ХІІ-ХІІІ стст. Абарончы вал дзяцінца шырынёю 16-18 м захаваўся на вышыню 2,5-3 м. Перыметр яго па грэбню – 280 м. Роў дзяцінца пры глыбіні 3 м дасягаў шырыні 20 м (!).
Культурны пласт ХІІ-ХІІІ стст. на пляцоўцы дзяцінца мае таўшчыню 30-50 см і вылучаецца больш цёмнаю афарбоўкаю ў агульнай стратыграфіі помніка. Матэрыяльная культура Капыля гэтага перыяду аднатыпна абсалютнай большасці старажытнарускіх помнікаў. Матэрыялы раскопак прадстаўляюць увесь (альбо амаль увесь) спектр веталітыўнай культуры насельніцтва дзяцінца, упрыгожванняў і прадметаў узбраення, ствараюць магчымасць атрымаць уяўленне пра гаспадарку: рамяство, земляробства, жывёлагадоўлю, промыслы і гандлёвы абмен. Апошні ілюструецца знаходкамі, геаграфія паходжання якіх – Візантыя, Сярэдняя Азія, Паўднёварускія землі, Заходняя Еўропа. Сярод знаходак адзначым адно эксклюзіўныя: залатая падвеска, срэбны крыжык, латунны пярсцёнак са шчытком, на якім выява крынаў – квітнеючай лазы, абойміца на скураныя похвы шаблі, навершша шлема, наканечнік кап’я ланцэтападобнага тыпу, пісала, цэльнастальны хірургічны нож, пчаліныя соты.
У цэлым Капыль ХІІ-ХІІІ стст. можна ахарактарызаваць як «горад сярэдняй рукі», такі як, напрыклад, Слуцк і Клецк, перыферыйныя цэнтры Тураўскай зямлі, з развітаю тапаграфічнаю структураю, дзе акрамя дзяцінца, вакольнага горада, гарадскога некропаля і сельскай акругі, магчыма, было яшчэ і прадгароддзе. Апошняя пасылка вымагае далейшых археалагічных даследванняў.
У 1274 г. Капыль упершыню трапляе на старонкі летапісу. Наступны запіс пра яго з’явіцца толькі праз 120 гадоў. Пачнецца новы этап яго гісторыі – прыватнаўласніцкага замка князёў Алелькавічаў, які будзе доўжыцца да канца ХVІ ст. Са знаходак гэтага перыяду адзначым рэнесансавую кафлю, арбалетны болт для палявання на драпежную птушку, фрагменты шклянога посуду ве- нецыянскага паходжання, срэбную манету 1570 года і пячную кафлю з выяваю на ёй герба Алелькавічаў – Пагоні.
Апошні перыяд ахоплівае ХVІІ-ХVІІІ стст., калі Капылём валодалі ўжо Радзівілы. Археалагічны матэрыял гэтага часу даволі прадстаўнічы, найперш разнастайным па тэхналогіі вытворчасці і па прызначэнні гліняным посудам. Сярод керамічнага матэрыялу сустрэта і кафля з выяваю герба Радзівілаў. Да ліку цікавых можна аднесці знаходку бронзавага медальёна з выявамі св. Лайолы і Францыска Ксаверыя, які мог трапіць у Капыль у прамежку 1684-1687 гг., калі з фундацыі Радзівілаў пры касцёле св. Пятра і Паўла быў адкрыты пункт місіянерскай дзейнасці калегіума езуітаў, дзе пачаргова адбывалі сваю службу Ян Срэдзінскі, Казімір Абранпольскі і Марцін Хадкоўскі. Знойдзена і медная манета – солід сярэдзіны – другой паловы ХVІІ ст.
У 1669 г. у пісьмовых крыніцах згадваецца «замак Капыльскі». Называецца і агульная плошча гэтага замка, якая складала каля 6 га. А ў дакуменце 1744 г. ужо асобна называюцца «замак Горні» і «замак Дольні» Капыля. Археалагічны матэрыял сведчыць пра пажары замкавых умацаванняў, уласна Горняга замка. Але да якога часу аднесці гэтую з’яву – да ХVІ ці да ХVІІ ст. – падказаць могуць толькі дадатковыя даследаванні.
Што тычыцца тэрыторыі па-за межамі замка, дык тут, на правабярэжжы р. Каменкі, у ХVІІ-ХVІІІ стст. віравала жыццё. Сведкаю таму наяўнасць культурнага пласта таўшчынёю ад 20 да 80 см з артэфактамі таго часу. Але вызначыць сацыяльны статус гэтага паселішча – месца або мястэчка – могуць толькі далейшыя даследаванні, у тым ліку і археалагічныя.
Колькі слоў пра пытанні аховы археалагічнай спадчыны Капыля. Клопат пра захаванне археалагічнай спадчыны – гэта маральны абавязак кожнага археолага-даследчыка. Дарэчы, гэта прадугледжана і Інструкцыяй аб парадку выдачы Дазволаў на выкананне археалагічных работ. Таму падчас правядзення намі археалагічных работ у Капылі мы неаднойчы ініцыіравалі правядзенне мерапрыемстваў па захаванні археалагічнай спадчыны Капыля.
Так, у 1996 г. Капыльскі райвыканкам прыняў рашэнне (№ 47 ад 22 жніўня), а ў 1997 г. распараджэнне (№ 477 ад 11 жніўня) накіраванае на паляпшэнне аховы помнікаў археалогіі, у прыватнасці курганоў. У тым жа годзе Інстытут гісторыі НАН Беларусі, дзе на той час я яшчэ працаваў, ініцыіраваў ушанаванне помніка археалогіі і экалогіі «Замкавай крынічкі» (гл. Вых. № 705-34/491 ад 08.12.1997 г.). У 1999 г., да юбілею горада, гэта мерапрыемства было ажыццёўлена. Над крынічкаю, што б’е з нетраў Замкавай гары, была ўзведзена памятная альтанка, а сама крынічка асвечана Мітрапалітам Філарэтам. Праўда, некаторыя дабрачынныя мерапрыемствы тых часоў сёння маюць патрэбу ў іх дапрацоўцы.
Міністэрствам культуры Рэспублікі Беларусь была зацверджана ахоўная зона, якая ахоплівае тэрыторыю Верхняга і Ніжняга замка Капыля, а таксама тэрыторыю гарадскога курганнага некропаля Х-ХІ стст. На жаль, гэты дакумент на стадыі распрацоўкі не ўзгадняўся з намі. І як вынік гэтага – тэрыторыя Ніжняга замка – вакольнага горада, дзе ёсць напластаванні Х-ХІ стст. – выпала з поля зроку як тэрыторыя, што ўтрымлівае культурны пласт.
Якія перспектывы можна было б прапанаваць, ці хаця б, улічваючы сённяшнюю сітуацыю, дэкларыраваць у справе вывучэння археалагічнай спадчыны Капыля, мерапрыемстваў па паляпшэнні аховы яго помнікаў археа- логіі і іх прапагандзе?
Лічым неабходным аднавіць археалагічныя раскопкі ў Капылі і на тэрыторыі яго раёна. Гэта можна ажыццяўляць як сіламі вучняў мясцовых школ у час летняй вытворчай практыкі, так і сіламі невялікай групы студэнтаў-аматараў. Для гэтага, зразумела, неабходна хаця б сціплае фінансаванне, закладзенае ў мясцовы бюджэт.
У справе аховы помнікаў лічым неабходным дапоўніць існуючы дакумент аб ахоўнай зоне Капыля ад 2012 г. палажэннем аб ахове культурнага пласта тэрыторыі вакольнага горада Капыля Х-ХІІІ стст. І распрацоўцы ахоўнай зоны для тэрыторыі паселішча ХVІІ-ХVІІІ стст., размешчанага на правабярэжжы р. Каменкі.
У справе прапаганды археалагічнай спадчыны мы б прапанавалі наступнае. Так, ужо сёння мажліва выпусціць набор паштовак з выявамі самых маляўнічых археалагічных знаходак з раскопак Замкавай гары. Да 2014 года, да 740-годдзя згадкі Капыля ў пісьмовых крыніцах, можна было б выпусціць хаця б навукова-папулярную кніжку аб раскопках у Капылі, а ў перспектыве паспрыяць выданню (г. зн. прафінансаваць) і навуковае выданне «Капыльскі замак (Х- ХVІІІ стст.)», аснова якога намі ўжо зроблена.
І цяпер самае, на наш погляд, цікавае. Прапаганду помнікаў археалогіі можна рабіць не толькі словам, вусным альбо друкаваным. Але і з дапамогаю малых архітэктурных форм і «продажу гістарычнай ауры».
Гэта ідэя належыць Дар’і Лагуцёнак, аднаму з аўтараў распрацоўкі Генеральнага плана Капыля, якая сёлета абараніла кандыдацкую дысертацыю на тэму «Архітэктурна-горадабудаўнічыя сродкі матэрыяльнага ўвасаблення гісторыка-культурнай спадчыны ў гарадской прасторы (на прыкладзе малых і сярэдніх гарадоў Беларусі)».
Што маецца на ўвазе? Археалагічныя помнікі для масавага гледача вызначаюцца невысокай ступенню візуальна-эстэтычнай прывабнасці. У лепшым выпадку, каля іх стаіць ахоўны знак са сціплай інфармацыяй. У масе жа сваёй гэтыя помнікі яскрава ілюструюць банальны сказ «Нямыя сведкі мінулага…».
Як прымусіць іх загаварыць, звярнуць на сябе больш пільную ўвагу? Вядома, што са многімі помнікамі археалогіі звязаны шматлікія легенды, паданні, а часам і рэальныя гістарычныя падзеі. Ёсць гэта і ў Капылі. Таму прапануем матэрыялізаваць, спалучыць гэту духоўную спадчыну з матэрыяльнай, а ў шэрагу выпадкаў і персаніфіцыраваць. Што канкрэтна? Замкавая гара і крыніца больш бы прыцягнулі ўвагі, калі б побач з імі паставіць скульптуркі чараўніцы, якая, паводле мясцовай легенды, схавала ваду ў нетры Замкавай гары. На пляцоўцы гарадзішча, на месцы, дзе культурны пласт ужо даследаваны, можна было б устанавіць фігурку язычніцкага бажка – Копшы, які, паводле зноў жа мясцовай легенды, ахоўвае скарбы, схаваныя ў нетрах Замкавай гары.
Думаецца, магло б знайціся месца і першаму князю Капыля з роду Алелькавічаў – Уладзіміру Альгердавічу, скажам, на падыходзе да Замкавай гары. І зусім неабавязкова гэта рабіць у бронзе. Ёсць камень, ёсць дрэва…
Што тычыцца «продажу гістарычнай ауры», дык чаму б тут не наладзіць рыцарскія фэсты, як гэта ёсць у Лідскім, Мірскім і Навагрудскім замках, чаму б не адрадзіць раз у год тэатралізаванае вяселле, якое згулялі на Капыльскім замку 30 кастрычніка 1650 года Ян Цадроўскі – грамадска-палітычны дзеяч ВКЛ і мемуарыст – з дачкою стражніка ВКЛ Ганнаю Мірскай…
У заключэнне хацелася б шчыра падзякаваць капыльскім уладам, усім старшыням райвыканкама, іх намеснікам, аддзелу культуры, Капыльскаму музею, рэдакцыі мясцовай газеты, кіраўніцтву ФАКу і СШ № 2, якія на працягу ўсіх нашых работ спрыялі гэтай справе.
Леанід Калядзінскі,
г. Мінск
[/caption]
У той дзень, калі прыйшлі немцы, я была ў сяброўкі Земы, якая жыла на ву- ліцы Цімкавіцкай, гулялі з цацкамі. Як вярнулася дамоў, маці насварылася на мяне. Бачу, на нашай вуліцы стаяць вялікія нямецкія машыны. Фашысты забралі ў нас кабана, раскідалі плот, знішчылі сад. За нашым домам быў поплаў (цяпер дзіцячы сад №6). Там ворагі паставілі палявую кухню. Здаровыя такія. Прымусілі маці гатаваць ім ежу. Але надоўга не затрымаліся: гэта былі перадавыя часці. Акупацыйныя з’явіліся пазней.
Аднойчы, калі я з сяброўкамі Тамарай і Земай вярталася праз лес, убачыла параненага салдата, у якога была забінтавана галава. Ён сядзеў на зямлі. Я аддала яму свой кавалак сала і хлеб.
Памятаю, як у раёне Кунтараўкі (недалёка ад цяперашняга гаргазу), мы (а з намі яшчэ тры сям’і) хаваліся ў кустах ад самалётаў, якія бамбілі Капыль. Яны наляцелі ноччу, асвятлялі тэрыторыю, гулі жудасна і скідвалі бомбы. Было вельмі страшна.
А назаўтра пачалося сапраўднае ваеннае жыццё. Прыйшлі цяпер ужо акупацыйныя войскі. Немцы пераварочвалі куфры: шукалі каштоўныя рэчы.
Адзін з тых ваякаў паказваў нам фотаздымак сваёй сям’і, плакаў, казаў, што не хацеў ваяваць. Вельмі баяўся, што з вайны не вернецца, таму і шкадаваў сваіх дзетак”.
Акупацыя
“Мяне выгналі на работы: на тэрыторыі масласырзавода адгружалі машыны з бульбай, якія ішлі на фронт. Я была такая малая, што мне вельмі цяжка было махаць вялікім шуфлем.
Аднойчы да нас прыйшоў сын знаёмага, які (дарэчы, як і яго бацька) служыў у паліцыі, толькі ў Мінску, - вялікая шапка, чорны кіцель, высокія боты - і кажа:
- Дзядзька Алесь, ідзіце на работу!
- Я ўжо адну адправіў, колькі можна, - спрабаваў бацька супраціўляцца.
- Так што, я за цябе пайду? Зараз я табе пакажу! – гаркнуў вылюдак.
Прыйшлося ісці і бацьку. Усе суседзі хадзілі да немцаў на работы. Але тата казаў: “Усё адно фашыстаў прагоняць. Шмат людзей загіне, але прагоняць”.
У час вайны, як я памятаю, працаваў адзін магазін, які знаходзіўся “на абрыве” (так называлі месца, дзе цяпер працуе магазін “Волшебница”). Там прадавалі каралі, хлеб, гаршчкі, нямецкія брошкі. За прадаўца быў Дзяшкоў Яша.
[caption id="attachment_28229" align="aligncenter" width="295" caption="Т. Бурак (Куліковіч)"]
[/caption]
Да вайны я вучылася ў сярэдняй школе №1. Гэта быў двухпавярховы драўляны будынак. Аднойчы ноччу прачнуліся, бацька кажа: “Глянь, Каця, якое на небе зарава: мусіць школа гарыць”. Так, гэта школа і гарэла: у ёй жылі немцы, каб выратавацца ад холаду, яны палілі печкі саломай. Ды і не даглядзелі”.
Забойствы
“Памятаю, як знішчалі яўрэяў, іх на нашай вуліцы жыло многа. Некаторыя спрабавалі адстрэльвацца з паддашаку дамоў, куды ворагі лезці баяліся. Сталі падпальваць хаты і страляць у тых, хто спрабаваў выратавацца. У сакавіку, калі пачаў раставаць снег, замест талай вады ў нашу рэчку цякла сапраўдная кроў.
З адной яўрэйскай дзяўчынкай мы сябравалі. Але і яе забралі ў гета. Тады я папрасіла маму, каб яна наліла масла ў дзве бутэлькі, і разам з Грыннікавай Машай панесла туды. Падышлі да агароджы і ціха так паклікалі. Яна пачула і падышла, забрала тое, што мы прынеслі, а мне падаравала партрэт з пунсовай ружай на шкле. На жаль, ён згінуў — як і яго ўладальніца.
Недалёка ад нашай хаты жыла яўрэйская сям’я, у якой было два сыны і дзве дачкі. Адна з іх, вельмі прыгожая, была замужам за ваенным, мела дачушку. Якраз перад самай вайной прыехала з Мінска да бацькоў. Перад тым, як іх усіх забралі ў гета, стары Міхаль прыйшоў да бацькі ды просіць:
- Алесь, забяры ўнучку Розачку. Дам табе золата – на ўсё жыццё хопіць.
Але тата, плачучы, не змог схаваць дзяўчынку: навокал адны паліцаі, ды і я ж малая была. Так і загінула сям’я Ехале- вічаў: Міня, Лея, Гедаль, Мейша, маленькая Розачка.
Стралялі яўрэяў і на тым месцы, дзе цяпер знаходзіцца магазін “Бульбачка”. Выкапалі яму, куды кідалі загінуўшых. Калі не хапала месца - вывозілі ў лес. Дзіцячая цікаўнасць прымусіла нас пайсці туды і паглядзець. Вялікая яма, у якой ляжалі ўжо пасінелыя целы дарослых і дзяцей. Пясок паспеў уесціся ў ногі забітых, ад чаго яны зрабіліся тоўстымі. Жудасна.
Мой бацька меў чорныя валасы. Немцы двойчы прыходзілі да нас: “Юд! Юд!” Але мама кідалася ў ногі, плакала: “Мы рускія! Паглядзіце, у нас абразы вісяць”. Неяк выпрасіла.
Аднойчы я ішла да царквы. Бачу, бягуць людзі. Да шыбеніцы вялі нейкага мужчыну ў шэрым плашчы. Зацягнулі на памост. У таго чалавека валасы аж дыбам усталі, але ён не крычаў. Далей я не змагла глядзець, пабегла”.
Сястра
“Пры немцах на кожным доме вісеў спіс усіх жыльцоў, хто і з якога года нараджэння. Прыйшлі паліцаі, пачалі шукаць сястру Аляксандру. Недзе ў 1943-м гэта здарылася. Ёй споўнілася 17. Забралі. Так яна трапіла спачатку на востраў Макендам на рацэ Эльбе. На работу вазілі на параходзе: разбіралі рэйкі на чыгунцы. Рабілі па 12 гадзін у дзень. Потым перавезлі на работу ў Гамбург, на фабрыку, дзе выраблялі фанеру. У Гамбургу таксама жылі ў бараку. Заўсёды былі галодныя-халодныя. Да вязняў звярталіся па нумарах. Нумар Аляксандры – 644. Вызвалілі іх англійскія войскі 3 мая 1945 года”.
Браты
“Брат Міхаіл меў дрэнныя слых і зрок пасля перанесенай у дзяцінстве залатухі, таму і не трапіў на фронт у пачатку вайны. Неяк ішоў ён па Капылі ў бок царквы. Каля канторы КБА, дзе месцілася жандармерыя, стаялі шыбеніцы, на якіх акрамя дарослых віселі і малыя дзеткі. Не вытрымаў Міхаіл, звярнуўся да паліцаяў, што стаялі побач: “А малых за што павесілі? Што яны зрабілі?” Адзін з тых гадаў не разгубіўся і тут жа пабег у жандармерыю: “Вунь партызан пайшоў!” Мішу схапілі, збілі так, што нават твару не было бачна, пасадзілі ў турму. Ды спецыяльна для яго пачалі будаваць новую шыбеніцу, бо ўсе былі “занятыя”.
Да бацькі прыбегла нейкая жанчына і папярэдзіла: “Мішу вашага вешаць будуць скора!” Бацька вырашыў: трэба вызваляць сына. Пабег да знаёмага, які служыў у паліцыі, аддаў яму золата. Так Мішу і адпусцілі. Але ён не паспеў забраць свой пінжак, у якім былі дакументы, у прыватнасці, тая даведка, якая сведчыла аб дзіцячым захворванні. Таму і трапіў на фронт у 1944 годзе. Ён памёр ад ран у далёкай Грузіі ў снежні таго ж года. Калі яго паранілі (аб гэтым ён паспеў напісаць жонцы Зінаідзе са шпіталю), Міхаіл праляжаў на полі амаль тры дні, пакуль яго ўбачылі нейкія людзі. Прывезлі ў шпіталь. Каб выратаваць, трэба было зрабіць аперацыю на назе, пасля якой яна б зменшылася на 4 см. Вельмі перажываў з-за гэтага. Аднак пасля аперацыі ён памёр.
Загінулі ўсе браты: Фёдар – у 1941 го- дзе ў Запарожжы, Васіль – у 1944 годзе на Львоўшчыне. Дарэчы, Фёдар быў старшым сяржантам, вучыў навабранцаў. На фронт ён трапіў з тэрміновнай службы, куды пайшоў у 1938 годзе. Да гэтага часу, як і Васіль, змагаўся ў Фінляндыі”.
Дзіяна ТКАЧЭНКА
Фота з сямейнага архіву
[/caption]
Мы отмечаем праздник – радостный, и одновременно скорбный – День освобождения Беларуси от немецко-фашистских захватчиков. Этот день для каждого из нас – особый. В нем – россыпи победных салютов, горечь утрат и поражений, слезы радости и боли.
Проходят зимы и весны, пролетают года, но свет победы в нашей памяти не гаснет. Память – в величественных монументах и скромных обелисках, которые можно встретить чуть ли не в каждом населенном пункте нашего района.
Деревня Рулево расположена вдалеке от шумных дорог среди полей и лесов, приблизительно в трех километрах от деревни Калиновка-2, где находится ГУО «Копыльская вспомогательная школа-интернат». В годы войны деревня Рулево и все 22 жителя были сожжены. Ни детей, ни стариков, ни женщин – никого не пожалели враги. После войны деревня так и не смогла возродиться. Только памятник посреди леса напоминает о трагедии 9 тысяч белорусских деревень, которые страшно и жестоко породнил огонь. Сюда часто приходят воспитанники школы-интерната. Они ухаживают за могилой, приносят цветы, сажают деревья. Подолгу стоят у памятника, вчитываются в имена погибших. Кубрак, Ванагель, Никонович, опять Кубрак… Учителя и воспитатели нашей школы учат понимать всех обучающихся, что забыть о войне мы не имеем права. Ведь «…тот, кто забыл прошлое, тот осужден пережить его еще раз». С этой целью за основу гражданско-патриотического воспитания взят не только словесно-знаниевый подход, но и деятельностный. Это оказание помощи ветеранам войны и труда, трудовые и экологические акции, взаимодействие взрослых и детей по благоустройству и озеленению территории, тесное сотрудничество с ближайшими хозяйствами. Завершена работа над проектом гражданско-патриотического направления «Дорогами народной славы и скорби». Продолжается сбор материалов о Герасюке Владимире Николаевиче, уроженце деревни Калиновка-2, военном летчике, погибшем в мирное время при выполнении служебного долга. Мы хотим, чтобы наши дети никогда не забывали о тех, чью жизнь оборвала война, кто дал нам возможность жить. Людмила ПЕТРОВА, воспитатель ГУО «Копыльская вспомогательная школа-интернат»
У меру сіл і здольнасцей сваіх хачу расказаць пра вёсачку маю, калыску сноў і мар маіх дзіцячых, дзе нарадзіліся, жылі і паміралі мае дзяды, прадзеды, прашчуры. Нягледзячы на тое, што вёсачка знаходзілася (ды і цяпер знаходзіцца) у глухім месцы, далёка ад шасейных дарог, яна ўсё ж такі дала нашай Радзіме шмат вучоных у розных галінах навукі, ваенных спецыялістаў, герояў вайны, наогул, інтэлігенцыі ў розных галінах асветы і культуры.
Невыпадкова ў час Вялікай Айчыннай вайны тут асталяваўся штаб партызанскіх брыгад пад камандаваннем начальніка штаба Яроменкі. З нашай вёсачкі было нямала партызанаў: усе дарослыя мужчыны, каму было дастаткова гадоў для ваеннай службы (і нават каму крыху не хапала), добраахвотна пайшлі ў партызанскія атрады, каб змагацца з лютым ворагам. Аб гэтым сведчаць баі ў Старыцы, Лавах і іншыя, дзе мужна і па-геройску змагаліся нашы аднавяскоўцы. А таму фашысцкія карнікі разам з паліцаямі рабілі налёты на нашу вёску і, у першую чаргу, катавалі партызанскія сем’і, дапытваючыся, дзе знаходзяцца партызанскія атрады, у якіх змагаліся з фашыстамі іх мужы, сыны, браты, сваякі.
У мяне і цяпер стаіць перад вачыма, як білі жанчыну-маці, якая мела сына-партызана, каб даведацца, дзе і ў якім партызанскім атрадзе знаходзіцца гэты надзвычай адважны і смелы воін Багдановіч Кім. У адным з баёў з фашысцкімі вырадкамі ў рукапашнай схватцы ён адабраў у ворагаў ручны кулямёт і тут жа “касіў” з яго фашыстаў. Катавалі гэту жанчыну – Багдановіч Галіну – яшчэ і за тое, што яе муж, Ігнат, быў інтэндантам у партызанскіх брыгадах. Паліцаі хацелі ўзяць яго жывым. А ён, хаваючыся ад іх на мяжы дзвюх сядзіб сялян-аднавяскоўцаў, надзеў на сябе пусты вулей. І ворагі не маглі здагадацца, куды ён падзеўся, а таму збілі яго жонку так, што тая была мокрая ад крыві. Пасля павялі яе на вуліцу, каб сяляне бачылі і разумелі, што будзе так з кожным, хто звязаны з партызанамі. Далей падвялі яе да пустога склепа, кінулі туды і зрабілі некалькі чэргаў з аўтамата, але Бог мілаваў яе: кулі абмінулі жанчыну. Дажыла Галіна да 96 гадоў.
І яшчэ адну драматычную гісторыю аб тым, як ненажэрныя звяры здзекаваліся з партызанаў, мне хацелася б расказаць. Сакавіцкай ноччу 1943 года прыйшоў з партызанскага атрада дамоў Бендзь Аляксандр, каб пераапрануцца, узяць з сабой харчоў, разведаць, што робіцца ў вёсцы. Раніцай яго схапілі паліцаі і пачалі катаваць, дапытваючыся, дзе знаходзяцца партызаны. Аднак мужны Аляксандр, прыняўшы нясцерпныя мукі, не сказаў ворагам ніводнага слова. Тады яны гарачым шомпалам выкалалі яму вочы, праткнулі ноздры і вушы. Будучы падлеткам, я доўга стаяў з напоўненымі слязьмі вачыма перад закатаваным партызанам, які адзінока ляжаў пасярод вясковай вуліцы на сялянскай лаве.
З вызваленнем Беларусі ад фашызму ў ліпені 1944 года партызаны разам з савецкімі воінамі працягвалі барацьбу супраць фашысцкай акупацыі народаў Еўропы, а разам з імі былі мабілізаваны на ваенную службу ўсе мужчыны прызыўнога ўзросту.
Вялікая Айчынная вайна была самай крывавай. Яна забрала 30 мільёнаў чалавек з былога Савецкага Саюза. Беларусь на алтар Перамогі прынесла найбольшую колькасць ахвяраў: загінуў кожны трэці, было спалена 186 вёсак разам з жывымі людзьмі, ужо не кажучы пра тыя вёскі, што былі знішчаны пры бамбёжках ці пры абароне рубяжоў нашай краіны. А колькі засталося абяздоленых – удоў і дзяцей? З нашай вёсачкі не вярнуліся з крывавых палёў 29 чалавек, што са зброяй у руках на франтах вайны па-геройску змагаліся з ворагам за вызваленне нашай краіны і краін былога Савецкага Саюза, народаў Заходняй Еўропы.
І толькі цяпер, у 2009 годзе, у нашай вёсачцы пры дапамозе абласных і раённых улад у прыватным парадку ўдалося зрабіць невялікі мемарыял з помнікам, на якім увекавечаны прозвішчы і імёны загінуўшых на вайне воінаў-аднавяскоўцаў. Вельмі хочацца верыць, што ўсе сумленныя людзі і ніколі не забудуцца пра тых, хто мужна і па-геройску абараняў сваю Айчыну ад фашызму і хто вызваліў нашу зямлю ад лютага ворага, хто вызваліў мільёны ваеннапалонных і мірных жыхароў з фашысцкіх канцлагераў, хто даў свабоду народам Заходняй Еўропы і хто ўстанавіў мір на зямлі. Подзвіг іх – бессмяротны.
Антон ГУРСКІ,
кандыдат філалагічных навук
Фота Дзіяны ТКАЧЭНКА
Напярэдадні Дня вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў у цэнтральнай раённай бібліятэцы адбылася прэзентацыя альманаха “Ветэраны. Летапіс Капыльскага раёна. Памяць. Подзвіг. Праца. Стварэнне”. На мерапрыемства завіталі ганаровыя госці на чале з намеснікам старшыні райвыканкама Алай Раеўскай, а таксама дзеці і ўнукі ветэранаў вайны, імёны якіх увайшлі ў выданне.
Гэта кніга — памяць пра тых, каго ўжо няма ў жывых, і даніна павагі тым, хто жыве сёння. Яна стала своеасаблівым працягам летапісу жыцця нашага рэгіёна “Памяць. Капыльскі раён”, які ўбачыў свет у 2001 годзе. У новае выданне ўвайшлі імёны 330 землякоў, якія змагаліся з нямецка-фашысцкімі захопнікамі, стваралі гісторыю роднага краю. У першую чаргу гэта тыя, хто ўвайшоў у энцыклапедыю “Хто ёсць хто ў Рэспубліцы Беларусь”, ветэраны вайны г. Капыля. Сярод іх — імёны Фёдара Канстанцінавіча Абрамчыка, Барыса Канстанцінавіча Багдановіча, Аляксандра Сямёнавіча Грынюка, Соф’і Адамаўны Кунцэвіч, Пятра Пятровіча Малевіча, Віктара Адамавіча Семянкевіча, Сяргея Іванавіча Уэльскага і многіх іншых.
Працягам тэмы стала яшчэ адна кніга “Раны вайны не загаіліся і сёння”, якая распавядае пра трагічныя дні ваеннага ліхалецця в. Дусаеўшчына.
З цікавасцю прысутныя слухалі аповеды старшыні раённага Савета ветэранаў Казіміры Ганчар, якая расказала пра стварэнне кнігі, дзяцей ветэранаў Вялікай Айчыннай вайны Мікалая Пятровіча Шкадарэвіча і Святлану Канстанцінаўну Шыманскую. Шмат цёплых слоў таксама прагучала ў адрас жанчын, якія нараўне з мужчынамі змагаліся з лютым ворагам. Хвілінай маўчання прысутныя ўшанавалі памяць тых, хто загінуў, вызваляючы ад ворага сваю Радзіму…
Матэрыялы новай кнігі збіраліся на працягу некалькіх гадоў. Гэта была доўгая і карпатлівая работа. Але ўсе без выключэння прысутныя былі ўпэўнены, што памяць пра герояў, якія змага- ліся за незалежнасць нашай краіны, павінна жыць.
Сяргей ЛАЗОЎСКІ
На здымках: моманты мерапрыемства
Фота аўтара
Параллельно проходила экскурсия по экспозиционному залу «Хата з матчынай душою», которую провела доктор искусствоведения, профессор, лауреат государственной премии Республики Беларусь Надежда Высоцкая.
И еще один урок получили в этот день пионеры — урок патриотизма и памяти. Во главе с директором Копыльского районного краеведческого музея Валентиной Шураковой и председателем районного Совета ветеранов Казимирой Гончар они посетили могилы погибших воинов на местном кладбище, возложили цветы и к подножию памятника художнику белорусской книги Голубовичу Геннадию Михайловичу.
Маргарита САКОВИЧ
Фото автора
Удзельнік Вялікай Айчыннай вайны, член Беларускага саюза журналістаў Віктар Адамавіч Семянкевіч разам з жонкай Марыяй Лук’янаўнай напярэдадні Дня вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў прымаў віншаванні з надыходзячым святам ад старшыні раённага Савета ветэранаў Казіміры Ганчар і галоўнага рэдактара рэдакцыі газеты “Слава працы” Марыі Шэінай. На памяць ветэрану госці ўручылі кнігу “Ветэраны. Летапіс Капыльскага раёна. Памяць. Подзвіг. Праца. Стварэнне”. Ад калег з нагоды Дня Незалежнасці Рэспублікі Беларусь Віктар Адамавіч атрымаў таксама матэрыяльную дапамогу.
Фота Сяргея ЛАЗОЎСКАГА
праздничных мероприятий, посвященных 69-й годовщине освобождения Беларуси от немецко-фашистских захватчиков, Дню Независимости Республики Беларусь (Дню Республики), г. Копыль, 3 июля 2013 г.
Радиоконцерт «Звучат мелодии военных лет» 9.30-10.00
Торжественное шествие к памятнику воинам-освободителям 10.00-10.30
Митинг-реквием, возложение цветов и венков к памятнику
воинам-освободителям 10.30-11.00
Праздничный концерт в зоне отдыха 12.00-13.30
Круглый стол с ветеранами в зоне отдыха 11.00-12.30
Танцевальная программа в зоне отдыха 13.30-17.00
Спортивный праздник на ФОКе: игры, конкурсы, турниры;
кубок района по футболу СХФ «Братково» — ОАО «Семежево» 12.00-16.00
Игровая развлекательная программа для детей на пл. Ленина 14.00-17.00
Танцевальная диско-программа на пл. Ленина 20.00-23.30
Акция «Спяваем гімн разам» - исполнение Государственного гимна
Республики Беларусь 22.55-23.00
Праздничная молодежная дискотека в РЦК 24.00-3.00
[/caption]
Як адзначыў першы сакратар РК ГА “БРСМ” Аляксей Загорцаў, атрымаць работу моладзь можа на працягу ўсяго лета. Цяпер дзейнічаюць валанцёрскія атрады, якія працуюць у лесагадавальніку, размешчаным у Бабаўнянскім лясніцтве ДЛГУ “Капыльскі лясгас”. Юнакі і дзяўчаты вядуць тут праполку маладых саджанцаў дрэў. Працуюць старанна і якасна. Яно і зразумела — ад гэтага залежыць іх заработак. На пытанне, чаму вырашылі папрацаваць на канікулах, у кожнага знайшоўся свой адказ: хто зарабляе на новы мабільнік, хто на абноўку ў сваім гардэробе і г. д.
[caption id="attachment_28180" align="aligncenter" width="298" caption="Ідзе праполка маладых насаджэнняў ясеню"]
[/caption]
Не за гарамі ўжо і самая гарачая пара — жніво. Тут таксама не абыдзецца без удзелу моладзі. Валанцёрскія атрады будуць дапамагаць убіраць і дапрацоўваць ураджай. Супрацоўнікі райкама маладзёжнага саюза акажуць дапамогу ў пошуку работы не толькі школьнікам, але і студэнтам. Дарэчы, менавіта гэта катэгорыя валанцёраў зможа працаўладкавацца не толькі ў сельгаспрадпрыемствах. Райкам ГА “БРСМ” заключыў дагавор з райспажыўтаварыствам, дзе студэнты атрымаюць магчымасць паспрабаваць сябе ў якасці прадаўцоў.
Сяргей ЛАЗОЎСКІ
Фота аўтара
[/caption]
Итак, старт дан. Учителя-спортсмены заняли боевые позиции: мужчины и женщины пробуют силы у баскетбольных колец и снайперски метают дартс, испытывают «на прочность» скакалку прыгуньи, демонстрируют прекрасную физическую подготовку при подтягивании на перекладине учителя-атлеты. И все это – на фоне жаркого летнего дня, который не помешал спортсменам показать хорошие результаты.
Продемонстрировать общекомандный спортивный дух, ловкость и сноровку учителя смогли в легкоатлетической эстафете, в которой принимали участие по три женщины и мужчины. По условию проводить замену мужчин женщинами было можно, а вот наоборот – нет. В этом состязании отличилась команда отдела образования, состоявшая только из представительниц прекрасной половины.
Но вот участники соревнований замерли в ожидании: судьи удалились для подведения итогов. Вручая награды чемпионам, Людмила Каменко и заместитель начальника отдела образования Елена Михайловская обратили внимание, что, несмотря на наличие победителей, главное – это дружба и взаимопонимание, которые и продемонстрировали педагоги.
[caption id="attachment_28166" align="aligncenter" width="443" caption="Команды-победительницы"]
[/caption]
Доска почета выглядит следующим образом: самой меткой среди женщин в броске в баскетбольную корзину стала Е. Н. Былинович (СШ №2 г. Копыля), среди мужчин – Н. Ф. Бобко (Жилиховская СШ). Самый высокий результат по прыжкам через скакалку показала Е. В. Чигирева из Докторовичской СШ. А вот настоящим атлетом по итогам подтягивания на перекладине признан Н. В. Волнистый из СШ № 2 г. Копыля. Его коллега, заместитель директора из этого же учебного заведения, Е. А. Касперович победила среди женщин в дартс, а В. А. Нагорный из Песочанской СШ – среди мужчин.
По результатам общекомандного зачета на первую ступень пьедестала почета поднялась команда СШ №2 г. Копыля, на второй оказалась лидер прошлого года - Копыльская вспомогательная школа-интернат, третью разделили спортсмены гимназии №1 г. Копыля и Бучатинской СШ. Все победители получили грамоты, а команды – денежные призы.
Диана ТКАЧЕНКО
Фото автора
