1941… Война, ставшая тяжелейшим испытание для народа. Незаживающей раной она прошла через судьбу каждой семьи, коснулась своим огненным дыханием всех – от мала до велика.
В те грозные годы появилось обращение к молодому поколению: «Страна о вас всегда заботилась, она вас воспитывала, учила, ласкала… Пришло время и вам не словами, а делом показать, как вы ее цените, бережете и любите». И юность страны откликнулась на этот призыв. Тысячи молодых патриотов делали все, чтобы помочь фронту: вставали к станкам, штурвалам комбайнов, чтобы заменить отцов и братьев, ушедших на фронт, ухаживали за ранеными, посылали на фронт посылки и письма, помогали семьям фронтовиков.
Довоенная жизнь моего отца Шиловича Михаила Петровича и наших родных Брановец Александра Павловича, Василия Павловича и Петра Павловича мало чем отличалась от жизни тысяч их сверстников. Они родились в крестьянской семье, но грянула война, и все стали бойцами Красной Армии. Мой отец ушел на фронт, а мама 21 июня родила девочку. Когда начали бомбить деревню, она, завернув малышку в одеяло, бежала в лесок, а Мишка, мой младший братик, бежал рядом с мамой, вцепившись за мамину юбку. Дороже всего для нее было сохранить жизнь своим детям.
Сквозь все пекло войны прошли мои родные в свои 17—20 лет. Их жены и моя мама ждали треугольничков, волновались за своих любимых, которые за отвагу и смелость, мужество и героизм, проявленные в боях с немецко-фашистскими захватчиками, были награждены орденами Славы III степени, Отечественной войны I степени, медалями «За боевые заслуги», «За Победу над Германией в Великой Отечественной войне».
После войны мои родные направили всю энергию на восстановление разрушенного войной хозяйства. Папа ушел из жизни в возрасте 37 лет. Молодыми, но чуть-чуть постарше, мамины братья. У всех родственников в семьях было по 5 — 6 детей и все работали в колхозе.
Когда за плечами не одно десятилетие, все чаще оглядываешься назад. И гонит нас судьба, торопит время. Измученные войной остались вдовами женщины и моя мама в том числе. Сколько бы праздников мы не встретили, теперь — лишь боль в душе и фотографии, больше ничего.
Много нас – людей одной судьбы, одной беды. С кем в несчастье стояли рядом, плечом к плечу. Берегите мир!
Валентина КИСЕЛЕВА,
ветеран труда, г. Копыль
Штогод па тэлеканалах паказваюць кадры кінахронікі ваеннага параду на Краснай плошчы ў Маскве 7 лістапада 1941 года, па якой праходзіць некалькі дзясяткаў танкаў Т-34. Пры гэтым каментатары падкрэсліваюць, што машыны з параду пойдуць на фронт, які тады пралягаў ад сталіцы кіламетраў за 45-50.
Тады мала хто, нават з акружэння Сталіна, ведаў, што танкі тыя ён асабіста, за некалькі дзён да параду заказваў дырэктару Чалябінскага танкаграда Ісаку Майсеевічу Зальцману. І невыпадкова: за лета і восень таго страшнага для краіны года Чырвоная Армія страціла аж 23 тысячы танкаў, у тым ліку некалькі тысяч новых — Т-34 і КВ-1. У сталіцы Галоўнакамандуючы мог набраць некалькі дзясяткаў устарэлых лёгкіх танкаў Т-26 і БТ-7, але гэта не было б дэманстрацыяй магутнасці нашай арміі.
Размова Сталіна з Зальцманам была кароткай, але патрабавальнай і катэгарычнай:
— Таварыш Зальцман, Вы павінны да свята 7 лістапада даставіць у сталіцу танкі Т-34. Я з фронту іх здымаць не магу. Дзейнічайце!
Зальцман знайшоўся з адказам:
— Будуць танкі на парадзе! Я пастаўлю іх на чыгуначныя платформы, а мае механікі ўстановяць на іх старцёр па ходу эшалона. Паспеем!
І паспелі. З плошчы тыя Т-34 накіраваліся на фронт своечасова: там гітлераўцы рыхтаваліся да апошняга наступлення на Маскву, запланаванага на 16 лістапада, якое закончылася правалам, а пазней, у снежні, і разгромам пад Масквой.
Па тым часе Зальцману было ўсяго 36 гадоў, ён адным з першых атрымаў Зорку Героя Сацыялістычнай Працы ў верасні 1941 года — як раз за ўмелае кіраўніцтва танкаградам, дзе асвоілі масавы выпуск тых грозных для ворага Т-34. Ужо тады ён быў намеснікам наркама танкавай прамысловасці, а затым і наркамам. Гэта дзякуючы яму з танкаграда ўжо вясной 1943 года Чырвоная Армія стала атрымліваць новыя цяжкія танкі ІС-2, узброеныя даўгаствольнай 122-міліметровай гарматай, здольнай паражаць усе тыпы варожых танкаў, уключаючы нават “Тыгра” і “Пантэру”.
А што было потым? У 1949 годзе ў выніку барацьбы з так званымі касмапалітамі дырэктара Чалябінскага трактарнага завода (былога танкаграда) Ісака Майсеевіча Зальцмана выключылі з партыі і знялі з пасады. Некалькі гадоў ён працаваў радавым майстрам спачатку ў Мураме, потым на невялікім заводзе ў Арле, дзе і памёр.
…Аўтар удзячны рэдакцыі мінскай газеты “Авив” за артыкул “Спросите тех, кто воевал…», надрукаваны ў №№ 1-2 за 2011 год і прысвечаны героям-яўрэям, удзельнікам Вялікай Айчыннай вайны, дзе знайшлося месца і для працоўнай біяграфіі І. М. Зальцмана.
Міхась ТЫЧЫНА,
ветэран Вялікай Айчыннай вайны
У асноўным капыляне даведаліся, што пачалася вайна, у першы дзень, калі па радыё ў 12 гадзін выступіў народны камісар замежных спраў Молатаў.
А вось супрацоўнікі райгазеты даведаліся раней, што фашысты рухаюцца па нашай зямлі. Валянціна Мікалаеўна Паўлюшчык аддрукавала ноччу апошні нумар газеты і толькі легла дома падрамаць, як прыбег рэдактар Іван Кучук: «Уставай, Валя! Вайна!»
Усе супрацоўнікі — Яўген Жылка, Васіль Наркевіч, Ганна Гурыновіч, Валя Паўлюшчык і сам рэдактар — хаваюць і дакументы, і абсталяванне. У райкаме таксама стараюцца схаваць спіскі партыйнага актыву. У калгасах і сельсаветах раёна нават спальвалі некаторыя дакументы, якія маглі пашкодзіць людзям.
— Свяціла ласкава сонейка, весела шчабяталі птушкі, а пчолкі з жужаннем садзіліся на лугавыя кветкі. Я закрыў вочы і з задавальненнем удыхаў кветкавы водар, — распавядаў мне Аляксандр Архі-павіч Татарынчык, якому тады было 15 гадоў. — Мыкнула карова, якая пасвілася на так званых маргах (гэта былы аэрадром). Я адкрыў вочы і ўбачыў каля далёкіх кустоў мільганулі і прапалі чорныя постаці. І раптам адтуль раздалася аўтаматная чарга. Непадалеку пасвіў сваю карову 50-гадовы Зімель Пікус. Ён упаў у траву, і я ўпаў, і над намі ўжо нізка праляцелі трасіруючыя кулі. Крышку паляжаўшы, мы падняліся, ніхто больш не страляў. Пікус падышоў да мяне і сказаў: «Саша, напэўна, пачалася вайна!» Я з ім пагадзіўся, бо раней ён мне гаварыў, што на свеце вось-вось штосьці ўзарвецца...» У барацьбу з ворагам Аляксандр уключыцца пазней, пазмагаецца ў партызанах, а затым — на фронце. А яго брат Аляксей, лётчык штурмавой авіяцыі, дасць дыхту немцам, а загіне ў баі праз 2 гады пасля пачатку вайны.
26 чэрвеня Саша ўбачыць, як па вуліцах Капыля будуць ехаць нямецкія абознікі. Яму запомніліся іх моцныя коні з кароткімі хвастамі. Татарынчыкі жылі на вуліцы Садовай (зараз Пралетарская), і яе жыхары бачылі, як немцы спыніліся каля калодзежа, абліваліся вадою і весела гергеталі. Дарэчы, абознікі доўга ў Капылі не затрымаліся, а паехалі падсілкоўваць свае перадавыя часці правіянтам і боепрыпасамі. Жандармерыя і нямецкая адміністрацыя акупіруюць Капыль пазней і пачнуць вешаць і караць нашых людзей.
А вось як успамінаюць пачатак вайны вяскоўцы. Былы мой сусед Іосіф Камяк (з яго сынам Віктарам я вучыўся ў школе) расказваў: «Быў сонечны чэрвеньскі дзень, і менавіта ў гэтую радасную цеплыню ўварвалася бяда. Я не ведаў пра гэта і ўстанаўліваў у Орліку рухавік для леснікоў. А калі вярнуўся на Борка-Бялевіцкую МТС, сустрэў там Аляксандра Фёдаравіча Баруцкага, свайго сябра, які расказаў, што разам з дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР Сямёнам Сыманам яны паслухалі радыёпрыёмнік і даведаліся, што сёння пачалася вайна. Фашысты азвярэлі і руйнуюць з самалётаў нашы гарады і вёскі. Актывісты МТС раздалі збожжа і фураж жыхарам вёсак Садавічы, Жабчава, Боркі, каб не дасталося ворагу. Камяк і Баруцкі разам з іншымі эмтээсаўцамі ўліліся ў партызанскую групу камандзіра-пагранічніка Васіля Аляксеевіча Васільева. Наладжвалі засады на немцаў, узрывалі чыгунку на ўчастку Бастынь-Масква. Баруцкі па радыёпрыёмніку запісваў зводкі Савінфармбюро і распаўсюджваў лістоўкі сярод вяскоўцаў.
А крыху далей, у суседняй весцы Лютовічы, Аляксандр Біч і Іван Грыгаровіч, пачуўшы пра вайну, вырашылі арганізаваць падпольную групу для барацьбы з ворагам. I трывога была небезпадстаўнай, бо вечарам былі заўважаны фашысцкія дэсантнікі, якія беглі на аўтамагістраль. У хляве Біча ўстанавілі радыёпрыёмнік і распаўсюджвалі сярод насельніцтва Бучацінскага сельсавета зводкі Савінфармбюро, прамовы Молатава і Сталіна. У групу падпольшчыкаў уступілі Іван Холад, Мікалай Цяльпук, Іван і Аляксандр Саніковічы. 3 іх дапамогай дарогу ў лес знайшлі камандзіры і байцы Чырвонай Арміі.
Цікавы лёс выпускнікоў СШ №2 Капыля. 21 чэрвеня 27 чалавек атрымоўваюць атэстаты. Былыя дзесяцікласнікі танцуюць на выпускным балі, усю ноч ходзяць з песнямі па вуліцах пасёлка, і калі па-святлела, радуюцца новаму дню і новым планам. Яны яшчэ не ведаюць, што адны загінуць, а для іншых мары адкладуцца надалей. Яны з радасцю сустракаюць заранку і не ведаюць, што праз Буг наступаюць на нашу краіну фашысты. Яны яшчэ паспеюць трапіць у рады Чырвонай Арміі. А праз сорак гадоў менш за палову з іх сустрэнецца ў актавай зале школы. У іх ліку В. І. Валынец, В. М. Кудрэйка, С. А. Пінус, А. А. Змудзяк, К. І. Загрыва, Я. Г. Лотвін, І. А. Базыльчык, Х. В. Каваленчык, Я. Р. Эпштэйн, Т. С.Рачкоўская, Б. І. Сапешка, З. І. Сцяпура.
Яфім Рыгоравіч Эпштэйн з гэтай кагорты, як і ўсе сябры-выпускнікі перажыў і бамбёжкі, і атакі на фронце. Абараняў Маскву, быў цяжка паранены і ў 1943 годзе дэмабілізаваны. Франтавік страціў нагу, але не страціў уменне працаваць і на адным з ваенных заводаў інжынер забяспечваў выпуск ваеннай прадукцыі.
Іван Лаўрэнцьевіч Макаранка 22 чэрвеня таксама сустракаў світанак з выпускнікамі Грозаўскай дзесяцігодкі. Як ён гаварыў: «Світанак быў ружаваты, быццам прадказваў небяспеку. А праз два дні хмары нямецкіх самалётаў прынеслі смерць і плач людзям». Яго сябра Іван Місючэнка загіне ў адным з партызанскіх баёў, а вось Яўген Бабарэка дойдзе да Берліна. Сам Лаўрэнцьевіч будзе змагацца ў радах партызан атрада імя Шчорса.
Іван ІГНАТЧЫК,
член Беларускага саюза журналістаў,
г. Капыль
Война началась в результате нападения Германии на Советский Союз и со стороны народов СССР носила характер освободительной борьбы против агрессоров. Целями нацистской Германии являлись военный разгром СССР, последующая почти полная германизация европейской территории Советского Союза, уничтожение и выселение большей части ее населения.
В соответствии с планом войны против СССР под кодовым названием «Барбаросса» Германия и ее союзники (Италия, Румыния, Венгрия, Финляндия) выставили против советских войск 190 дивизий, их поддерживали 4 воздушных флота (всего 5,5 млн солдат и офицеров, 47,2 тыс. орудий и минометов, около 4300 танков и штурмовых орудий, 4980 боевых самолетов).
С советской стороны им противостояли значительно меньшие силы: 170 дивизий и 2 бригады (2,9 млн солдат и офицеров), 37,5 тыс. орудий и минометов, 1800 тяжелых и средних танков, 1540 боевых самолетов новых типов, на вооружении имелись также легкие танки и боевые самолеты устаревших конструкций.
Накануне войны германский вермахт представлял собой отмобилизованную, хорошо подготовленную и должным образом вооруженную силу. Тщательно разрабатывались планы будущих военных операций. Значительное внимание уделялось подготовке танковых и моторизованных частей.
Войска, которые предполагалось использовать для нападения, были сосредоточены в исходных районах вдоль границы, приведены в состояние боевой готовности. Командиры немецких дивизий 13 июня получили боевые приказы о наступлении, окончательная дата начала боевых действий - 22 июня - была им сообщена 15 июня, а 16 июня боевые задачи в ходе нападения были доведены до командиров полков.
В Красной Армии за несколько предвоенных месяцев было сформировано много новых частей, в значительной степени укомплектованных новобранцами. Не было закончено обустройство укрепрайонов вдоль новой границы, установленной после включения Западной Беларуси в состав БССР. Новые типы танков и самолетов лишь недавно начали поступать в войска и еще не были должным образом освоены экипажами, не хватало топлива для их освоения. Негативно отразилось на боеспособности войск и то, что они лишились многих квалифицированных командиров в ходе развернувшейся в конце 30-х годов кампании политических репрессий.
Накануне войны высшее советское руководство не-однократно выступало с заявлениями, где объявлялись дезинформацией различные сообщения о готовящемся нападении Германии на Советский Союз. Населению предлагалось не верить слухам, а военному командованию ни в коем случае не поддаваться на провокации.
Сухопутные войска Германии, предназначенные для наступления на СССР, были разделены на три оперативно-стратегических объединения - группы армий «Север», «Центр» и «Юг». На Беларусь была направлена самая мощная группировка немецких войск - группа армий «Центр» (на момент начала войны - 50 дивизий и 2 моторизованные бригады: непосредственно в боевых дивизиях 595 620 человек, 823 танка, 11 027 орудий и минометов при поддержке 1677 боевых самолетов; в течение первой недели войны количество дивизий было доведено до 60).
Западную границу СССР на территории Беларуси охраняли заставы четырех погранотрядов (с севера на юг):
86-й (Августовский) пограничный отряд. Отряд насчитывал в своем составе 2153 человека и охранял границу на участке протяженностью 145,5 км. 10-я застава младшего лейтенанта Фалдина, имея выгодное расположение и оборудованные позиции, 22 июня отбивала все атаки врага до 20.00, а затем отошла к Осовцу. 87-й (Ломжинский) пограничный отряд насчитывал 2131 человека и охранял участок границы протяженностью 141,3 км. 4-я застава лейтенанта В. Г. Малиева находилась на острие границы в Белостокском выступе, вела бой до 12.00 23 июня. 88-й (Шепетовский, иногда встречается Чижевский) погранотряд насчитывал 2250 человек. Протяженность охраняемого участка границы - 148,4 км.
Яростное сопротивление врагу оказали пограничники 5-й, 6-й, 7-й, 8-й, 9-й и 13-й застав.
17-й Краснознаменный (Брестский) пограничный отряд насчитывал 2165 человек. Протяженность участка государственной границы для отряда составляла 182,4 км. 9-я застава лейтенанта Кижеватова приняла бой в Брестской крепости.
Стойкость пограничников нарушила планы германского командования, которое выделяло на подавление пограничных застав 30 минут, - пограничники держались от нескольких часов до нескольких суток.
Беларусь с самых первых часов войны стала местом ожесточенных сражений, в которых принимали участие не только регулярные войска, но и гражданское население. Стойко сопротивлялись советские воины на подступах к Минску. Однако в результате тяжелых боев 28 июня немецкие войска заняли столицу Беларуси. Число погибших, пропавших без вести и попавших в плен, составило 341 тыс. человек. Более 3-х недель держали оборону защитники Могилева, в числе которых активное сопротивление врагу оказывало 10-тысячное народное ополчение. Летом 1941 г. в Беларуси велись не только оборонительные, но и наступательные бои. Упорное сопротивление, оказанное врагу в Беларуси в начале войны, позволило сорвать немецкие планы наступления на Москву.
У сувязі са святкаваннем 67-й гадавіны вызвалення Рэспублікі Беларусь ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў старшыня райвыканкама Анатоль Жданеня падпісаў распараджэнне №243-р ад 6 чэрвеня 2011 года, у якім даручана старшыням сельвыканкамаў, кіраўнікам прадпрыемстваў, арганізацый і ўстаноў у тэрмін да 30 чэрвеня 2011 года арганізаваць выплату ў памеры адной базавай велічыні ўдзельнікам, інвалідам Вялікай Айчыннай вайны, працаўнікам тылу, былым вязням фашысцкіх лагераў, сем’ям загінуўшых воінаў у гады вайны, блакаднікам, інвалідам з дзяцінства ў выніку ранення, кантузіі, калецтва, што звязаны з наступствамі баявых дзеянняў у гады вайны. Выплаты ажыццяўляюцца за кошт сродкаў суб’ектаў гаспадарання.
Бухгалтэрыі райвыканкама неабходна ажыццявіць выплату ў памеры адной базавай велічыні вышэйуказанай катэгорыі людзей, але пайшоўшым на пенсію з бюджэтных арганізацый. Кантроль за выкананнем распараджэння ўскладзены на намесніка старшыні райвыканкама Алу Раеўскую і начальніка аддзела ідэалагічнай работы Людмілу Камкову.
