Одной из ключевых дат в истории страны стало 17 сентября 1939 года. В этот день началось воссоединение Восточной и Западной Беларуси, где, по сути, жил один народ. Посвятивший не один год исследованию этой темы кандидат исторических наук доцент кафедры педагогики Барановичского государственного университета Виталий Кривуть объясняет, почему произошедшее 17 сентября можно считать актом исторической справедливости и отчего белорусы восприняли те события с огромной радостью и воодушевлением.
Праздник со слезами на глазах
Приход Красной армии большинство белорусов восприняли позитивно. Ее встречали как избавительницу от национального гнета - с цветами и хлебом-солью, триумфальными арками с красными флагами. В городах и деревнях проходили многолюдные митинги, на которых рабочие и крестьяне приветствовали освободителей. В некоторых местах создали военно-революционные комитеты. Они организовывали отряды рабочей милиции, которые разоружали полицейских и осадников, брали под охрану предприятия. В Гродненском и Пинском поветах подразделения Красной армии получили поддержку созданных местным населением партизанских отрядов. Основная масса жителей Западной Беларуси восприняла события 1939 года как акт восстановления исторической справедливости. И в целом, даже спустя десятилетия, эту оценку можно считать вполне обоснованной.
Курс на усмирение и ополячивание
Если говорить о планах польских властей в отношении Западной Беларуси и давать характеристику их политики, то необходимо отметить, что данные земли фактически рассматривались даже не как колонии, по образцу, например, тогдашней британской Индии или бельгийского Конго, а как исконно польские земли, пусть и окраинные, то есть "кресы". Откровенно нарушая международные обязательства и гарантии в отношении прав национальных меньшинств, закрепленные в том числе и условиями Рижского мирного договора 1921 года, польские власти взяли курс на усмирение и ополячивание славянских национальных меньшинств, "поглощение" их польским этническим элементом. Уже в первой половине 1920-х годов польский министр просвещения С.Грабский довольно откровенно заявлял о том, что "граница политическая должна стать границей этнической", имея в виду границу, проведенную в соответствии с Рижским миром и "по живому" разделившую территорию Беларуси. Министр внутренних дел Л.Скульский в ответ на жалобы на повсеместное закрытие белорусских школ уверял, что через десять лет в Польше даже со свечкой будет невозможно найти белорусов. Определенные основания для такого рода заявлений были: если сравнивать данные официальных переписей населения за 1921 и 1931 годы, то, согласно им, за десять лет количество белорусов сократилось почти на миллион.
В таких условиях, если бы не события сентября 1939-го, для белорусов существовала реальная угроза через два-три поколения превратиться в исчезающее этническое меньшинство, лишенное национальной элиты, возможности национально-культурного развития и тем более национально-государственных перспектив.
Западная Беларусь серьезно отставала в экономическом плане от центральных воеводств тогдашней Польши, при том что саму Польшу никоим образом нельзя было отнести к числу ведущих индустриальных стран. Показательно, что уровень 1913 года в сельском хозяйстве Западной Беларуси был достигнут только в 1929-м, накануне экономического кризиса, который снова отбросил аграрный сектор назад. В начале 1930-х годов только треть крестьянских хозяйств кормилось со своей земли.
Ситуацию в деревне обостряла и правительственная политика по насаждению осадничества. В соответствии с законом от 20 декабря 1920 года около 10 тыс. бывших солдат и офицеров польской армии получили на территории Западной Беларуси на льготных условиях земельные наделы площадью 15-45 гектаров. При помощи осадников власти планировали не только решить аграрный вопрос в центральных районах Польши, но и проводить полонизацию местного белорусского населения, противостоять антигосударственным выступлениям.
Промышленность Западной Беларуси в межвоенный период также переживала не самые лучшие времена. На ее развитии весьма отрицательно отразилась экономическая разруха, вызванная военными событиями Первой мировой и польско-советской войн.
Спад промышленного производства, который был вызван мировым экономическим кризисом и затянулся в польской экономике фактически до 1935 года, спровоцировал значительный рост безработицы. На территории Западной Беларуси, по относительным показателям, она значительно превосходила общепольскую. Так, в начале 1931-го в западно-белорусских воеводствах соотношение рабочих (на предприятиях с числом занятых более 20 человек) и безработных составляло 100%. Фактически на каждого промышленного рабочего приходился один безработный. В Польше этот показатель составил всего 51%.
Польские власти уделяли больше внимания проблемам развития собственно своих земель, а не территории западно-белорусских воеводств. Более того, проблемы польских земель часто решались именно за счет окраин, которым отводилась роль аграрно-сырьевых придатков. Разумеется, такое положение вызывало обострение социальной напряженности в регионе, способствовало развитию национально-освободительного движения.
В первой половине 1920-х на территории Западной Беларуси развернулось активное вооруженное партизанское движение. Причем на Гродненщине и Белосточчине оно проходило под руководством партии белорусских эсеров, а на Полесье, Новогрудчине и Виленщине во главе его стояли коммунисты.
Партизанские действия приобрели широкий размах. Согласно официальным польским данным, в 1922-м было совершено 878 партизанских нападений, в 1923-м - 503. Одной из самых известных акций стало нападение отряда С.Ваупшасова на Столбцы и освобождение членов ЦК компартии Западной Беларуси С.Мертенса и И.Логвиновича. Партизанское движение с большим трудом было подавлено польскими властями лишь к концу 1925 года.
Дальнейшим развитием национально-освободительного движения Западной Беларуси стала деятельность Белорусского посольского клуба (БПК) в польском сейме. В БПК были представлены все наиболее значительные тогдашние белорусские партии.
В 1925-м возникла Белорусская крестьянско-рабочая громада. Первым пунктом программы находившейся под коммунистическим влиянием БКРГ являлось требование объединения всех белорусских земель в единую независимую республику под властью рабочих и крестьян. Громада достаточно быстро превратилась в массовую крестьянскую организацию. В январе 1927-го она насчитывала более 100 тысяч человек, объединенных в две тысячи кружков, и была одна из крупнейших легальных революционно-демократических организаций не только в Польше, но и во всей тогдашней Европе. Это свидетельствовало о консолидации белорусского народа вокруг идеи освобождения из-под власти Польши и создания единой независимой Беларуси с помощью СССР.
Ответом польских властей на консолидацию стал запрет в 1927-м БКРГ и репрессии в отношении ее руководителей.
Большой вклад в национально-освободительное движение внесла Коммунистическая партия Западной Беларуси. Но ответные действия польских властей не отличались большим разнообразием. Народные выступления подавлялись карательными экспедициями. С 1934 года для наиболее упорных и неисправимых противников оккупантов распахнул свои ворота концлагерь в Березе-Картузской. По неполным данным, за пять лет через него прошло около десяти тысяч заключенных.
Елена ЕЛОВИК,
фото из архива БЕЛТА,
газета "7 Дней".
Але гэта пазнанне прыйшло пазней, на ўроках гісторыі, з расказаў відавочцаў. А яшчэ памятаецца, як вясковыя кабеты вечарам, седзячы на лаўцы, расказвалі, што дзяўчыну Ірыну з Бабоўні ўзяў замуж нясвіжскі хлопец. А з Гарадзеі пераехала жыць у Рымашы сям’я Н-скіх. І чамусьці заўсёды чуваць было слова «западнікі».
Мы не ўяўлялі сабе, як гэта раней тут, дзе мы гуляем у вайну, праходзіла мяжа, за якую нельга было пераступаць, як народ, у якога адна культура, звычаі, абрады, раздзелены. Усё гэта прыйшло на памяць менавіта ў гэтыя дні, калі ўся краіна святкуе Дзень народнага адзінства.
Гісторыю не перапішаш зноўку. І менавіта яна яшчэ раз пацвярджае ісціну, што не можа народ быць расколаты на дзве часткі. Толькі адзінства, моцны саюз прыдаюць нам сілы і ўпэўненасць у заўтрашнім дні. Адсюль – спакой і мір у сем’ях, радасныя галасы дзяцей, светлае неба і надзея, якая жыве і будзе жыць у кожным з нас.
Марыя ШЭІНА 
Да 1939 г. дзяржаўная граніца СССР праходзіла непадалёку ад Мінска (30 км). Пагранічныя атрады насілі назвы: Заслаўскі, Дзяржынскі, Плешчаніцкі і інш. Гiсторыя іх пачалася яшчэ ў паслярэвалюцыйныя гады. У далёкім 1918 го-дзе маладой Савецкай дзяржаве неабходна было абараняць свае граніцы. Быў прыняты Дэкрэт СНК аб зацвярджэнні пагранічнай аховы ад 28 мая 1918 года, падпісаны старшынёй СНК Уладзімірам Леніным.
Яшчэ 19 студзеня 1918 г. у г. Ельня былой Смаленскай губерні пачалося фарміраванне 2-га запаснога стралковага батальёна 8-ай запасной стралковай дывізіі. У маі 1919 г. батальён быў перайменаваны ў 1-ы запасны стралковы полк, у студзені 1920 г. – у 13-ы запасны стралковы полк, а летам 1921 года – 164-ы стралковы 55-й асобай брыгады. У гэты перыяд задачы палка – нясенне аховы чыгункі і барацьба з бандытызмам у Гомелі.
У ліпені 1922 года 164-ы стралковы полк перафарміраваны ў 2-гі пагранічны полк для аховы заходніх граніц СССР. Штаб палка дыслацыраваўся ў г. Слуцку. Першы батальён – у Капылі, 2-гі – у в. Лешня, 3-ці – у в. Вызна Чырвонаслабадскога раёна. 3 палка быў выдзелены 8-ы пагранічны батальён. У сакавіку 1923 года батальён быў перайменаваны ў 14-ы асобы пагранічны батальён.
У ліпені 1923 года штаб батальёна пераводзіцца ў мястэчка Цімкавічы. У сакавіку 1924 года батальён перайменоўваецца ў 14-ы пагранатрад, у студзені 1925 года ён стаў называцца 17-ым Цімкавіцкім пагранатрадам. У жніўні 1935 года перайменаваны ў 17-ы ПА НКУС БССР.
[caption id="attachment_106103" align="aligncenter" width="840"]
■ Вучэбная стральба ў Цімкавічах, 1923 г.[/caption]
У 1939 г. пасля ўз’яднання Заходняй і Усходняй Беларусі атрад быў перадыслацыраваны ў г. Брэст. Асобы састаў 17-га Цімкавіцкага Чырванасцяжнага пагранатрада быў пераўтвораны ў 89-ы пагранічны атрад і па загадзе НКУС СССР паходным маршам перадыслацыраваны на 350 км у г. Брэст на ахову новых рубяжоў дзяржаўнай граніцы.
У ліпені 1941 года 17-ы Чырванасцяжны пагранатрад перайменаваны ў 17-ы Чырванасцяжны пагранічны полк.
3 верасня 1944 г. за ўзяцце штурмам г. Ізмаіла 17-ы Чырванасцяжны пагранічны полк атрымаў ганаровае званне Ізмаільскага і называўся 17-ы Чырванасцяжны пагранічны полк аховы тылу 3-га Украінскага фронту. Летам 1945 года пасля завяршэння Вялікай Айчыннай вайны 17-ы Чырванасцяжны пагранічны полк быў расфарміраваны.
За гісторыю свайго існавання 17-ы пагранатрад (ПА) атрымаў шмат узнагарод. І неслі там службу сапраўдныя героі.
...На граніцы хмары ходзяць хмурна
У жніўні 1924 года на савецка-польскай граніцы атрад удзельнічаў у аперацыі па затрыманні тэрарыста Барыса Савенкава, а летам 1925 года – вопытнага агента англійскай разведкі Сіднэя Рэйлі. Толькі за 1929 год пагранічнікі 17-га ПА затрымалі 399 парушальнікаў граніцы, 196 з якіх былі выкрыты як агенты замежных разведак. Ды і наогул гісторыя 17-га ПА насычана многімі прыкладамі гераічных подзвігаў.
У чэрвені 1931 года на ўчастку атрада з’явіўся верхавод раней разгромленай банды Люцко. Ён хацеў арганізаваць контррэвалюцыйнае кулацкае выступленне. 3 дапамогай мясцовага насельніцтва спроба была раскрыта. Люцко і яго пасобнікі спрабавалі ўцячы ў Польшчу. Па-геройску дзейнічалі ў гэтым баі начальнік пагранзаставы А.М. Мачалаў, чырвонаармеец П.Д. Магіраў. Яны былі ўзнагароджаны ордэнам Чырвонай Зоркі.
Слова пра героя Кафанава
У канцы 30-х гадоў у пагранічных войсках Беларусі было добра вядома імя пагранічніка – ардэнаносца Рыгора Кафанава, камсамольца, выдатніка баявой і палітычнай падрыхтоўкі. Ён нарадзіўся ў сяле Суха-Салоціна Іўнянскага раёна Белгародскай вобласці. Працаваў трактарыстам. У 1937 годзе быў прызваны ў Чырвоную армію і накіраваны для праходжання службы на пятую заставу 17-га Цімкавіцкага Чырванасцяжнага пагранічнага атрада.
[caption id="attachment_106102" align="aligncenter" width="400"]
■ Рыгор Кафанаў[/caption]
У пагранічных войсках добра ведалі гэтага байца-камсамольца. Ён часта выступаў на злётах выдатнікаў, на чырвонаармейскіх сходах, сустракаўся з пагранічнікамі іншых застаў, з моладдзю, школьнікамі. З’езд Беларускага камсамола выбраў яго кандыдатам у члены ЦК ЛКСМБ. І зусім не выпадкова: Рыгор Кафанаў быў сапраўдным героем.
Адзін са сваіх подзвігаў Кафанаў здзейсніў у кастрычніку 1938 года. Менавіта тады на 5-й пагранзаставе каля в. Заракаўцы разам з Фядотам Найдзёнавым ён выйшаў у нарад. Пагранічнікі затрымалі дваіх шпіёнаў. Аб гэтым пісалі газеты «Заходняя граніца» і «Чырвоная змена». За подзвіг Кафанаву і Най-дзёнаву старшынёй Вярхоўнага Савета СССР Міхаілам Іванавічам Калініным у Маскве былі ўручаны баявыя ўзнагароды. Пазней на партыйным сходзе Кафанаў скажа наступныя словы: «Покуда руки держат оружие, я буду зорко охранять границу, разить врагов нашей страны. Это мой долг. Долг бойца – защитника Социалистической Родины».
Пазней Рыгор неаднаразова пацвердзіў гэтыя словы. У верасні 1939 г. Чырвоная армія выступіла ў паход за вызваленне працоўных заходніх абласцей Украіны і Беларусі. Пагранічнікам ставілася задача: расчысціць шлях для часцей савецкіх войскаў, заняць масты, пераправы, умацаваць стражніцы. У некаторых раёнах рэакцыйныя сілы стварылі банды, якія аказвалі супраціўленне нашым войскам. У адной з сутычак па-геройску загінуў Рыгор Кафанаў.
Пра абставіны гібелі Рыгора Кафанава ўспамінае малодшы палітрук гэтай заставы Леў Барысавіч Сарочкін: «Для выканання пастаўленай задачы былі створаны тры баявыя групы: штурмавая і дзве групы прыкрыцця. У вызначаны час групы выйшлі на зыходныя пазіцыі. Пагранічныя нарады і часавога, якія абаранялі Пляцоўку, абяззброілі без адзінага выстралу. Па распрацаваным загадзя плане штурмавая група, у якую ўваходзіў Р. Кафанаў, павінна была кінуць у акно казармы гранату для таго, каб выклікаць паніку. Аднак акно аказалася прыкрытым металічнай сеткай, граната выбухнула каля сцяны будынка, на шчасце не прычыніўшы шкоды надыходзячай групе. Рыгор Кафанаў, убачыўшы гэта, рушыў да дзвярэй казармы з крыкам: «Здавайцеся!». Але тут жа быў прашыты кулямётнай чаргой». Так загінуў смелы баец, але сваім подзвігам ён забяспечыў поспех заставе, якая выканала баявую задачу.
Памяць застаецца назаўсёды
27 сакавіка 1940 года Прэзідыумам Вярхоўнага Савета СССР 5-й пагранзаставе 17-га Цімкавіцкага Чырванасцяжнага пагранатрада войскаў НКУС было прысвоена імя чырвонаармейца-пагранічніка. На месцы былой заставы ўстаноўлена мемарыяльная дошка з надпісам: «Тут была пагранічная застава імя Р.І. Кафанава, які па-геройску загінуў пры абароне дзяржаўнай мяжы СССР у верасні 1939 года». Пастановай Савета Міністраў БССР ад 12 сакавiка 1968 года 2-й заставе Брэсцкага Чырванасцяжнага пагранічнага атрада імя Ф.Э. Дзяржынскага прысвоена імя Рыгора Ільіча Кафанава.
Памяць пагранічнікаў уша-ноўваюць навучэнцы Цімкавіцкай СШ і жыхары аграгарадка. У школе існуе музей 17-га Цімкавіцкага Чырванасцяжнага пагранатрада.
Дзіяна ТКАЧЭНКА
Фота з архіва музея Цімкавіцкай СШ 
Мерапрыемства праходзіла ў Палацы Незалежнасці Беларусі і было прымеркавана да Дня народнага адзінства.
[caption id="attachment_106096" align="aligncenter" width="650"]
Таццяна Волкава (справа) з майстрамі народнай творчасці Ланай Сласцёнай (Маладзечна) і Яўгенам Осіпавым (Беразіно) у Палацы Незалежнасці[/caption]
Вырабы народных майстроў ад ганчарнага мастацтва да лозапляцення, нацыянальнае адзенне з вышыўкай, маляванкі, выцінанкі, батлейка. Усе рэгіёны Беларусі прадставілі ўнікальныя экспанаты свайго краю. На выставе ў Палацы Незалежнасці было прадэманстравана, наколькі глыбінная і шматгранная наша гісторыя. А яшчэ гэта і магчымасць дакрануцца да спадчыны беларускага народа, да сваіх каранёў.
– З гонарам адзначу, што культура Капыльшчыны на выставе была прадстаўлена яшчэ і адзеннем удзельнікаў семежаўскага народнага каляднага абраду «Цары», якое знаходзілася на манекенах. Як вядома, абрад гэты ўнесены ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Беларусі і Спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны ЮНЕСКА, – дзеліцца ўражаннямі Таццяна Волкава. – Адзначу, што працэс ткацтва нашых традыцыйных семежаўскіх ручнікоў вызваў асаблівую цікавасць у міністра культуры Рэспублікі Беларусь Анатоля Маркевіча. Ён нават сеў за кросны і паспрабаваў сам выткаць узор. Трэба дадаць, што Мінскую вобласць прадстаўлялі майстар па лозапляценні Лана Сласцёна з Маладзечна, Яўген Осіпаў з Беразіно, які дэманстраваў вырабы з дрэва. А Ірына Жудрык з Любанскага раёна праводзіла дэгустацыю хатняга хлеба. Пасля выставы для нас арганізавалі цікавую экскурсію па Палацы Незалежнасці. Прыняўшы ўдзел у гэтай тэматычнай выставе, магу з упэўненасцю сказаць, што на шматвяковых традыцыях нашых продкаў трымаюцца наша культурная ідэнтычнасць, наша нацыянальнае самапазнанне. І толькі разам мы можам захаваць гэтую найкаштоўнейшую спадчыну.
[caption id="attachment_106097" align="aligncenter" width="840"]
■ Адзенне ўдзельнікаў каляднага абраду «Цары» на выставе ў Палацы Незалежнасці[/caption]
Дзіяна ТКАЧЭНКА 
