Вучні Каменскай СШ Мікіта Савельеў і Дар’я Тагіль пад кіраўніцтвам настаўніка Ігара Віктаравіча Крэпскага ў ходзе навуковага даследавання стварылі макет, на якім паказалі, як прыкладна выглядала планіроўка і забудова Капыля на мяжы ХІІ–ХІІІ стагоддзяў.
Гісторыя Капыля, развіццё яго забудовы адлюстраваны ў дзвюх групах крыніц: рэчавых і пісьмовых. У вывучэнні планіроўкі горада вызначальную ролю маюць рэчавыя дадзеныя, а ў пытаннях абарончых канструкцый — пісьмовыя.
Як адзначана ў даследчай рабоце, Капыль ХІІ–ХІІІ стагоддзяў можна ахарактарызаваць як горад з развітай сістэмай гаспадаркі, устойлівымі гандлёвымі сувязямі, развітай тапаструктурай, дзе акрамя дзядзінца, вакольнага горада, некропаля і сельскай акругі, магчыма, было яшчэ і перадграддзе.
Капыль меў умацаванні мысавага тыпу, падпарадкаваныя рэльефу мясцовасці. Форма мыса абумовіла тое, што гарадзішча было вузкім і доўгім. Паселішча размяшчалася таксама на правым беразе ракі. Добра абаронены прыродай мыс быў адрэзаны ровам і валам, якія паўколам ахоплівалі паселішча. З заходняга боку вал і роў ушчыльную падыходзілі да зрэзу вады, з усходняга — да абрывістага берага.
Форма рова вакольнага горада трохкутная са скругленым дном. Паміж ровам і валам была гарызантальная пляцоўка (берма) шырынёй каля аднаго метра, каб прадухіліць асыпанне вала ў роў. Яны ўяўлялі сабой абабітыя дрэвам тунэлі ўнутры вала з замаскіраваным звонку выхадам.
Замкавай гары штучна была нададзена эліпсоідная форма. Пры гэтым за кошт лішку грунта вал дзядзінца меў большую вышыню, чым глыбіня яго рова. Вал і роў былі незамкнутымі. З паўночнага боку дзядзінец абаранялі воды ракі. Роў быў сухім, але, магчыма, існавалі дамбы, якія падчас небяспекі разбіраліся, і роў запаўняўся вадой.
На паўднёвым баку пляцоўкі дзядзінца ёсць варонка. Даследчыкі мяркуююць, што гэта можа быць калодзеж, які абваліўся.
На вяршыні вала вакольнага горада стаяла сцяна ў выглядзе частакола. Звычайна пры набліжэнні сур’ёзнага ворага жыхары хаваліся ў дзядзінцы, а пасад спальвалі. Лёгкія ўмацаванні астрога засцерагалі пасад толькі ад дзікіх звяроў, бандытаў і раптоўных набегаў качэўнікаў.
Наяўнасць у культурным пласце XII–XIII стагоддзяў прадметаў узбраення, рыштункаў каня і вершніка, прадметаў феадальнага побыту, хрысціянскага культу, імпартных прадметаў сведчыць аб тым, што Капыль з’яўляўся пунктам групавання ваенных сіл, феадальнай сядзібай, рамесна-гандлёвым цэнтрам наваколляў сельскагаспадарчай тэрыторыі.
[caption id="attachment_133239" align="alignnone" width="840"]
Адзін з фрагментаў макета, выкананага юнымі даследчыкамі[/caption]
Плошча дзядзінца Капыля складала 0,3-0,35 га, пасада — 7,5-8,2 га. Пасля вывучэння метадаў вызначэння колькасці насельніцтва сярэднявечнага горада юныя даследчыкі паспрабавалі разлічыць колькасць жыха-роў Капыля ў канцы XII–пачатку XIII стагоддзяў. Шчыльнасць насельніцтва для дзядзінца — 200 чалавек на 1 га, а для пасада шчыльнасць — 80-100 чалавек на 1 га.
Асноўныя формы домабудаўніцтва ў большасці сваёй мелі агульнарускі характар. Жыллё гэтага часу прадстаўлена выключна зрубнымі пабудовамі, гаспадарчыя пабудовы — зрубнымі і слупковай канструкцыі. Большасць пабудоў узводзіліся на падмурках. Незалежна ад прызначэння ўсе яны мелі надзейныя, моцныя падлогі.
Супастаўленне звестак па забудове Верхняга замка Віцебска і Верхняга замка Слуцка паказвае, што ў іх ёсць агульныя для ўсіх усходнеславянскіх гарадоў XII–XIII стагоддзяў будаўнічыя прыёмы, але пры гэтым прысутнічаюць і некаторыя лакальныя асаблівасці.
Адна з вуліц ішла ўздоўж гарадскога вала з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад, другая, падпарадкаваная рэльефу мясцовасці, злучала прыстань на паўночным захадзе з надбрамнай вежай на паўднёвым усходзе. Вуліцы былі пазначаны маставымі, уздоўж якіх размяшчаліся сядзібы. Склад пабудоў на сядзібе залежаў ад дастатку гараджан. Большасць жылля ссечана з акоранага хваёвага бярвення. Амаль усе зрубы былі аднакамернымі, але меліся і пяцісценныя. Былі і двухпавярховыя пабудовы. Хлявы прадстаўлены зрубнай і слупковай канструкцыямі. Слупавая канструкцыя дазваляла эканоміць матэрыялы пры будаўніцтве. Рамныя ці каркасныя канструкцыі з’яўляліся найбольш дасканалымі сярод слупковых пабудоў. Для захоўвання караняплодаў, агародніны, іншых прадуктаў харчавання выкарыстоўвалі істопкі, а для захоўвання каштоўнай маёмасці — клеці. Часам у склад сядзіб уваходзілі вытворчыя пабудовы, але ў большасці выпадкаў яны былі для жылля. Пажаранебяспечныя вытворчасці былі вынесены за межы вуліц.
Дружыннікі з сем’ямі жылі на вуліцы, на якой размяшчаўся гаспадарчы двор. Побач з ёй была прыстань са складамі.
Рынкавая плошча выконвала гандлёвую і адміністрацыйную функцыі. Яна размяшчалася ў цэнтры горада і служыла месцам пакупкі і продажу разнастайных тавараў, на ёй спаганяліся гандлёвыя пошліны. Побач з гандлёвай плошчай размяшчаліся гасціны двор, царква і гарадская студня.
Абшчынныя свірны і гумны стваралі ўмовы харчовай бяспекі на выпадак неўраджаю або аблогі. Яны размяшчаліся як адзіны комплекс на адкрытай мясцовасці ў мэтах пажарнай бяспекі і зручнасці назірання за гарадзішчам.
Ветраны і вадзяны млыны служылі для размолу збожжа. Выкарыстанне энергіі ветру і вады дапаўнялі адзін аднаго, што дазваляла менш залежаць ад прыроды.
Сяргей КОЗЕЛ
От мастера животноводства до лучшей доярки совхоза
Здесь, на юге Казахстана, Елена получила неполное среднее образование и шестнадцатилетней начала трудовой путь в совхозе «Джамбулский» Свердловского района той же области. Не имея никакой профессии, девушка трудилась на разных работах сезонной рабочей. В апреле 1959 года ее зачислили свинаркой 1-го отделения совхоза, а в ноябре 1960 года она пришла дояркой на совхозную молочнотоварную ферму (МТФ). Старательная и инициативная, рабочая Свинковская быстро и в совершенстве овладела нелегкой профессией доярки. Упорный труд и аккуратное соблюдение правил ухода, содержания и дойки коров позволили ей добиваться высоких надоев молока от коров закрепленной за ней группы, полного сохранения приплода. Так, за короткий срок женщина выросла в настоящего мастера животноводства и стала лучшей дояркой совхоза, а затем района и области.
— По-настоящему организовывались социалистические соревнования. Подоить корову, может быть, и нетрудно, а вот заставить ее давать молока все больше и больше — это искусство. Таким мастерством владела Елена Иосифовна. О ее высоких производственных успехах свидетельствуют вот эти пожелтевшие страницы документов из нашего музея. Елена Иосифовна награждена тремя орденами Ленина, является лауреатом Государственной премии Казахской ССР, — рассказала научный сотрудник историко-краеведческого музея Эльма Дильдебаева в одном из интервью Жамбылской областной газете «Знамя труда».
[caption id="attachment_133243" align="alignnone" width="840"]
Е.И. Свинковская в красном уголке выступает перед выпускниками школы имени Гоголя Свердловского района[/caption]
Выдающиеся достижения в труде
Высоких показателей Елена Иосифовна добилась в первом году восьмой пятилетки (1966—1970). От каждой закрепленной фуражной коровы она надоила в среднем по 4537 килограммов молока при плане 4150. Средний надой в годы пятилетки по группе Свинковской составил на одну фуражную корову 5135 килограммов молока при плане 4300.
В 1968 году она вступила в КПСС. Добиваясь неуклонного роста продуктивности животных и продолжая совершенствовать свое мастерство, труженица охотно перенимала все новое, передовое, что рождали практика и наука. К поставленной цели, к новому, еще более высокому рубежу в девятой пятилетке (1971-1975) шла, целенаправленно и упорно работая день ото дня, месяц за месяцем. Успехам передовой доярки содействовали правильное раздаивание коров, сохранение всех санитарных условий содержания животных и выверенные сроки отелов. Включившись во Всесоюзное социалистическое соревнование, в 1973 году она заняла первое место среди доярок района и области.
Елена Иосифовна несколько раз была участницей Выставки достижений народного хозяйства (ВДНХ) СССР. Главным выставочным комитетом награждалась почетными дипломами, золотыми и серебряными медалями. Опыт и методы работы передовой доярки получили широкое общественное признание среди работников МТФ Джамбулской области. В Свердловском районе было учреждено четыре, а в области — два вымпела имени Героя Социалистического Труда Е.И. Свинковской. Эти вымпелы вручались лучшим из лучших. Выдающиеся достижения в труде Елены Иосифовны, которая возглавила областную школу передового опыта, помогли многим ее последователям добиться высоких показателей. Так, в 1975 году в самом Свердловском районе уже восемь доярок надоили по 4000 килограммов молока, а 34 доярки — свыше 3000-3500 килограммов. Свинковская принимала активное участие в общественно-политической жизни республики. Избиралась членом ЦК Компартии Казахстана (1976-1981), членом Джамбулского обкома и членом бюро Свердловского райкома КП Казахстана, членом президиума обкома профсоюза работников пищевой промышленности. Также избиралась депутатом сельского, Свердловского районного и Джамбулского областного Советов депутатов трудящихся (с 1977 года — народных депутатов). Трижды делегат съездов КП Казахстана. Работала в совхозе до выхода на заслуженный отдых в марте 1986 года. Именем Героя названа улица в селе Талас Байзакского района.
Татьяна БОХАН
Фото из открытых источников 
Леанід Калядзінскі[/caption]
— Леанід Уладзіміравіч, Вы зноў вярнуліся ў Капыль. Калі тут былі апошні раз? Якія адчуванні ўзнікаюць пры наведванні гэтых мясцін?
— Мой апошні прыезд сюды быў на Дзень беларускага пісьменства, дзе я прымаў удзел у навуковых канферэнцыях, выступаў з дакладамі. Дарэчы, зараз рыхтуецца да друку зборнік матэрыялаў па яе выніках. А Капыль я заўсёды наведваю з прыемнымі пачуццямі, бо тут прайшлі мае лепшыя гады, час, калі праводзілі раскопкі. Гэты быў вельмі плённы і спрыяльны перыяд. Тут я атрымліваў творчае натхненне. Памятаю цёплы прыём з боку мясцовай улады, раённага краязнаўчага музея і яго дырэктара Валянціны Шураковай, падтрымку былога дырэктара СШ №2 г. Капыля Аляксандра Саладухі і іншых капылян.
— Вы нямала зрабілі для горада: столькі знаходак, адкрыццяў.
— Усё, што я зрабіў для Капыля, размясцілася ў зале археалогіі раённага краязнаўчага музея. Пры яго наведванні мой настаўнік, прафесар Пётр Лысенка, высока адзначыў экспазіцыю па археалогіі Капыля і раёна ў краязнаўчым музеі. Не кожны музей Міншчыны заслугоўвае такой адзнакі.
— Ці плануеце Вы вярнуцца ў Капыль?
— У маіх планах — працяг вывучэння гісторыі горада. Паміж пляцоўкай Замкавай гары і крынічкай ёсць лагчынка. Некаторыя мяркуюць, што тут быў падземны ход. Патрэбна гэту версію праверыць.
Вельмі цікавым пытаннем з’яўляецца вывучэнне абарончай сістэмы ўмацавання (валоў). Ёсць жаданне аднавіць на гарадзішчы ўчастачак старадаўніх умацаванняў, каб жыхары горада, раёна і госці мелі ўяўленне, як выглядалі такія ўмацаванні Капыля, скажам у ХІІ – ХІІІ ст. Але для гэтага патрэбна правесці дадатковыя раскопкі і дасканала вывучыць, на падставе чаго можна будзе рабіць такую рэканструкцыю. На маю думку, неабходна ўзяць толькі частачку гарадзішча, каб не сапсаваць помнік. Патрэбна аднавіць частку сцяны, вежу, зрабіць прыступкі на гарадзішча, як гэта зроблена на гарадзішчы Менка пад Мінскам, дзе такія прыступкі праклалі па схіле гарадзішча і пры гэтым не парушілі яго. Такім чынам, магу сказаць, што Капыль хавае яшчэ шмат цікавага для нашчадкаў.
Сяргей КОЗЕЛ 
