(Да 80-годдзя “Слава працы”)
Толькі ў маі 1943 года вярнуліся ў старыцкі лес. У гэты час падпольным райкамам партыі кіраваў сакратар Ніл Дзянісавіч Емяльянаў. Склад газетчыкаў змяніўся. Вярстаць і друкаваць раённую газету пад ранейшай назвай запрасілі Ганну Гурыновіч, былую работніцу капыльскай друкарні. Як яна ўспамінала, былі ў партызанскай друкарні шрыфты і нейкі запас паперы. Друкарня выпусціла першы нумар 12 ліпеня 1943 года, але пад загалоўкам яна набрала, як у тэксце, нумар 71. Як растлумачыў рэдактар Клюйка, гэта каб абхітрыць гітлераўцаў, няхай думаюць, што раёнка выходзіць даўно назло іх карным экспедыцыям. Прымітыўная друкарня выпускала яшчэ і ўздзенскую газету “За савецкую радзіму”, а таксама лістоўкі.
З радасцю чыталі людзі партызанскую праўду, яна давала ім веру ў перамогу над заклятым ворагам. Дапамагаў друкаваць лісты партызан Вячаслаў Астрэйка.
Ніл Дзянісавіч запрасіў да сябе партызанскага разведчыка Мікалая Дарашэвіча і прадставіў рэдактару падпольнай райгазеты. Клюйка пацікавіўся ў 18-гадовага хлопца, ці той працаваў у газеце да вайны, Мікалай адказаў, што працаваў. І тады Емяльянаў і Клюйка ўгаварылі маладога партызана стаць літсупрацоўнікам падпольнага выдання. “Так я стаў журналістам газеты “Калгаснік Капыльшчыны. Нас было трое. Рэдактар Клюйка добра ведаў газетную справу, і таму кожны нумар райгазеты быў цікавы. Сакратар Коршук па прафесіі педагог, але меў добрыя журналісцкія задаткі. Шмат газетчыкам дапамагаў Емяльянаў, які ў свой час працаваў рэдактарам і добра ведаў журналісцкую справу. Мне было ў каго вучыцца пісаць”, — так успамінаў пра той час Мікалай Канстанцінавіч.
Рэдакцыя з цяжкасцю здабывала паперу для друкавання не толькі раёнкі, але і лістовак, таму тыраж не выходзіў за межы 500 – 600 экземпляраў. У забеспячэнні важным газетным матэрыялам дапамагаў сакратар партбюро атрада імя Чапаева Павел Сцяпанавіч Лагвіненка. Аднойчы завітаў у атрад камсамолец Іван Зіневіч – кіраўнік капыльскай падпольнай групы. Ён прынёс звесткі аб гарнізоне, а таксама паперу для газеты і медыкаменты для партызанскага шпіталя. Пазней, калі наступіў востры дэфіцыт і вось-вось магло спыніцца друкаванне газеты, з Масквы разам з боепрыпасамі і медыкаментамі прыслалі некалькі пасылак паперы. Тады рэдакцыя перабазіравалася ў глухі забалочаны лес каля вёскі Роспы. З цэнтра штодзённа ішло шмат цікавых паведамленняў аб поспехах нашых пехацінцаў, лётчыкаў і маракоў, і таму часцей даводзілася друкаваць лісткі “Весткі з фронту”. Актывізаваліся баявыя дзеянні, і газетчыкі ўжо пісалі вельмі коратка, каб паведаміць аб усім чытачам. Супрацоўнікі рэдакцыі не замыкаліся толькі на выпуску газеты, яны часта выязджалі ў вёскі і чыталі жыхарам свежыя нумары “Калгасніка Капыльшчыны”, а таксама атрыманыя зводкі з Масквы. Пасля такіх сустрэч многія юнакі і дарослыя ўліваліся ў рады народных мсціўцаў.
Дарэчы, ва ўспамінах Мікалая Дарашэ- віча (будучага рэдактара пасляваеннай райгазеты “Калгаснік Капыльшчыны”) узгадваецца калектыў рэдакцыі ўздзенскай падпольнай газеты “За савецкую Радзіму”. “Мы працавалі разам і дапамагалі адзін аднаму і вярстаць, і пісаць падпольныя выданні. Рэдактар Іосіф Ус і сакратар Павел Ліпіла былі душой журналісцкага калектыву. Асабліва Павел Паўлавіч. Калі мы стамляліся, ён браў у рукі гітару і ўзнімаў настрой, “сыпаў”, як з кошыка, жарты. Наш любімец – аўтар вядомай песні пра Лаўскі бой і яго герояў. Яе спявалі лясныя салдаты ля кастроў і ў паходах. Словы песні клікалі на подзвіг. Уздзенскую раёнку, як і капыльскую, набраную рознымі шрыфтамі, нават зробленымі сваімі майстрамі з гумы, з цікавасцю чыталі жыхары песачанскай партызанскай рэспублікі, у Цімкавічах, Бабоўні, Семежаве, Капылі, Уздзе і нават у Слуцку і Грэску. Чытачоў прыцягвалі гнеўныя матэрыялы выдатнага журналіста Ліпілы, якія бічавалі здраднікаў і фашыстаў. На ўсё жыццё нас звязала баявое братэрства ў цесных лясных зямлянках”.
У Капыльскім краязнаўчым музеі захаваўся з дзесятак нумароў нашай газеты-партызанкі, якія расказваюць аб фашысцкіх вырадках, што лютавалі на нашай зямлі, а за гэта ім помсцілі капыльскія патрыёты. У першым нумары (сімвалічны 71) надрукаваны перадавы артыкул: “На помсту нямецка-фашысцкім акупантам. Аўтар паведамляе, што ад прыгожых вёсак Прусы, Масявічы, Калодзезнае, Жавалкі, Старыца і іншых засталіся папялішчы і сотні забітых і абгарэлых людзей. Вісельні, магілы – вось сляды гаспадарання нямецкіх карнікаў.
Жудасныя мукі выцерпелі жыхары вёскі Дусаеўшчына: у агні загінулі 64 чалавекі. У 2, 3 і 4-м нумарах расказваецца пра зверствы нямецкіх нелюдзяў, якія спалілі і замучылі дзесяткі вяскоўцаў у Траянаве і Бабоўні. Штатныя і няштатныя аўтары раёнкі заклікаюць тых, хто яшчэ жыве: “Забі гітлераўца, інакш ён заб’е цябе!”
У жнівеньскім нумары газета заклікае: “Сяляне! Хавайце хлеб ад гітлераўскіх разбойнікаў. Ні грама мяса, хлеба і іншых сельскагаспадарчых прадуктаў акупантам! Партызаны, перашкаджайце забіраць ураджай гітлераўцам. Біце фашысцкую зграю!” З гэтай заметкай пераклікаецца перадавы артыкул “Нічога не даваць нямецкім акупантам. Як груганнё, наляцела фашысцкая зграя на Беларусь і насаджае так званы свой “новы парадак” – парадак заняволення, грабяжу, здзекаў і смерці для беларускага народа. Хлеб з памешчыцкіх маёнткаў трэба адбіраць і хаваць для патрэб партызанскіх атрадаў”. На першай старонцы паведамленне Саўінфармбюро з 6 па 12 жніўня. За гэты час Чырвоная Армія на Бранскім напрамку заняла 600 населеных пунктаў. А на харкаўскім напрамку занялі 520. Знішчаны 431 нямецкі танк і ў паветраных баях збіта 617 варожых самалётаў. Такая інфармацыя ўзнімала баявы дух партызан і веру ў перамогу ў насельніцтва раёна.
На другой паласе ўвагу прыцягвае вялікі матэрыял “Жанчыны ў барацьбе з немцамі”. У ім паказваецца веліч ленінградскай жанчыны. Яны ў холадзе і голадзе пад свінцовым агнём капаюць акопы, сваім дыханнем адаграваюць станкі і, сціснуўшы зубы, куюць зброю для фронту. А таксама расказваецца пра мужнасць камсамолак пры абароне Сталінграда.
Іван ІГНАТЧЫК
У гады вайны на тэрыторыі Беларусі фашысты ўчынілі 200 канцлагераў і 110 гета.
Вялікая Айчынная вайна была адной з самых кровапралітных і спусташальных войнаў, якую зведаў беларускі народ за ўсю сваю шматвекавую гісторыю. Яна з самага пачатку для СССР склалася вельмі неспрыяльна: на ўсім фронце ад Балтыкі і да Чорнага мора Чырвоная Армія несла цяжкія страты і вымушана была паўсюдна адступаць. Беларусь не адзін раз станавілася ахвярай іншаземных захопнікаў. Але такой жорсткай акупацыі, як гэта было ў апошнюю вайну, яна яшчэ не ведала. На захопленай тэрыторыі фашысты адкінулі ўсе міжнародныя прававыя нормы, дзейнічалі так, быццам бы гэтая тэрыторыя ўжо з’яўлялася неад’емнай часткай Германіі. Згодна з так званым генеральным планам «Ост», фашысцкія захопнікі меркавалі пакінуць у Беларусі 25 працэнтаў мясцовага насельніцтва для анямечвання і выкарыстання ў якасці рабочай сілы. Астатняе падлягала знішчэнню і прымусоваму высяленню. Каб надаць больш арганізаваны і эфектыўны характар катаванням і вынішчэнню савецкіх людзей, гітлераўцы стварылі на тэрыторыі Беларусі сістэму канцэнтрацыйных лагераў і турмаў, дзе без суда і вызначэння тэрмінаў зняволення знаходзіліся дзесяткі тысяч чалавек. Месцы зняволення падзяляліся на лагеры смерці для ваеннапалонных (дулагі, шталагі, афлагі), для цывільнага насельніцтва (працоўныя лагеры, жаночыя лагеры, перасыльныя лагеры СС, штрафныя, гета). У канцэнтрацыйных лагерах утрымліваліся адначасова мільёны людзей. Час знаходжання ў іх быў даволі кароткі, паколькі асноўнае іх прызначэнне - «фабрыкі смерці». Самымі страшэннымі былі Дахаў, Асвенцым, Майданэк, Бухенвальд, Маўтхаўзен і Саласпілс. У працоўных лагерах утрымліваліся, у асноўным, людзі з акупіраваных тэрыторый, - жанчыны, а таксама дзеці з 11 год.
Усяго на тэрыторыі Беларусі было больш за 260 лагераў смерці, іх філіялаў і аддзяленняў. Самым буйным на часова акупіраванай тэрыторыі не толькі Беларусі, але і ўсяго СССР з’яўляўся Трасцянецкі лагер смерці (каля Мінска), дзе было знішчана 206 500 чалавек. Гэта чацвёрты па колькасці ахвяр, загінуўшых ад фашыстаў, лагер пасля Асвенцыма, Майданэка, Трэблінкі. Для ажыццяўлення злачыннага плана масавага ўгону людзей на катаржныя работы ў Германію нямецкія захопнікі станавіліся на шлях падману, пагроз, правакацый, праводзілі паліцэйскія аблавы і карныя аперацыі. Гаспадарчай інспекцыі групы армій «Цэнтр» і генеральнай акрузе «Беларусь» прадпісвалася кожны дзень пасылаць у рэйх ад 500 да 1000 рабочых. Пачалося «паляванне на людзей». У гарадах іх хапалі на вуліцах, рынках і іншых ажыўленых месцах. На асобным рахунку ў фашысцкіх захопнікаў былі жыхары партызанскіх зон. Яны аб’яўляліся «бандытамі» ці «саўдзельнікамі бандытаў», ставіліся «па-за законам» і падлягалі знішчэнню ці пагалоўнаму ўгону ў рабства.
Гітлераўцам удалося захапіць і вывезці ў Германію з акупіраванных раёнаў Беларусі звыш 380 тысяч грамадзян, у тым ліку з Капыльшчыны - 749 чалавек, сярод іх 114 былі непаўналетнія вязні. Не абмінула цяжкая доля канцэнтрацыйных лагераў Лідзію Мядзянік, Надзею Дубаўцову, Веру Лагвіненка, Кацярыну Лебедзь, Фаіну Лазарэвіч і многіх іншых юнакоў і дзяўчат. Аб тым, што спазнала і праз якія пакуты прайшла Надзея Дубаўцова, можна даведацца з успамінаў, якія захоўваюцца ў Капыльскім раённым краязнаўчым музеі. Да вайны Надзея Сяргееўна працавала настаўніцай ў в.Андросаўшчына, вайну маладая жанчына сустрэла ў бацькоў - у в.Сялец Аршанскага раёна Віцебскай вобласці, дзе яна вырашыла правесці некалькі летніх месяцаў з нованароджанай дачкой. А на Капыльшчыне застаўся яе муж Уладзімір Дарашэвіч. 3 першых дзён акупацыі яна разам з іншымі членамі камсамольскай арганізацыі вяла актыўную барацьбу супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Маладой жанчыне было даручана пісаць і распаўсюджваць лістоўкі, а таксама здабываць звесткі пра нямецкі гарнізон. 3 красавіка 1943 г. Надзея Дубаўцова была сувязной з партызанскім атрадам. Ёй стала вядома, што на пачатку лютага 1944 г. плануецца аблава. Паколькі моладзі ў вёсцы было мала, пачалі забіраць старых, сярод якіх быў і бацька Надзеі. Мэтай такіх аблаў, безумоўна, было не толькі жаданне праціўніка расправіцца з партызанамі, але і выканаць гітлераўскія планы па рэзкім скарачэнні людскога патэнцыялу Беларусі. Праз некаторы час немцы зноў наведаліся ў вёску, дзе знаходзілася Дубаўцова. Але на гэты раз ёй не пашанцавала. Дачку, якую жанчына трымала на руках, выхапілі і кінулі ў снег, а саму Надзею адвезлі ў турму, а адтуль, у таварным вагоне павезлі ў далёкую Нямеччыну - у канцэнтрацыйны лагер каля нямецкага горада Людвігфельд. Надзея Дубаўцова, як і ўсе вязні з Савецкага Саюза, павінна была насіць злева на грудзях знак адрознення - нашыўку з надпісам «OCT», якую вязні тлумачылі, як «остерегайтесь советских товарищей». Умовы ўтрымання ў канцэнтрацыйных лагерах былі невыноснымі. Жылі ў бараках. На работу вадзілі пад канвоем, кармілі так, абы не памерлі з голаду. Тых, хто парушаў існуючы рэжым, адпраўлялі ў камеры, дзе яны праз 10-15 дзён паміралі. 22 красавіка 1945 г. Надзею Дубаўцову разам з іншымі вязнямі канцэнтрацыйнага лагера вызвалілі, і яна вярнулася на радзіму.
Але на радзіме былых вязняў нацысцкіх канцэнтрацыйных лагераў чакалі новыя выпрабаванні...
Таццяна Варанцова,
старшы навуковы супрацоўнік ДУ «Капыльскі раённы краязнаўчы музей»
В гимназии № 1 г. Копыля состоялось торжественное открытие музея имени Н. В. Ромашко, на которое были приглашены ветераны.
Почетное право открыть музей представилось директору гимназии № 1 г. Копыля З.В. Примич и бывшему учителю немецкого языка А.И. Орловской. Экскурсию по жизненной дороге Н.В. Ромашко провели ученики 8 класса, Станислав Цвирко и Андрей Фурик. Они рассказали всем присутствующим о героических поступках, отважных действиях и судьбе земляка. Хотелось бы сказать огромное спасибо и С. М. Кубрак, под руководством которой создавался этот музей. Кстати, с некоторыми материалами помогла А. И. Орловская. Я надеюсь, что на этом наш музей не будет останавливаться, и очень горжусь тем, что наша школа носит имя этого замечательного человека.
Евгения Лях, ученица 9 «Б» класса гимназии № 1 г. Копыля
Як і ва ўсёй краіне, у нашым раёне, праходзіла ўручэнне юбілейных медалёў «65 гадоў Перамогі ў Вялікай Айчыннай вайне 1941 – 45 гг.».
Паводле інфармацыі райваенкамата, іх атрымалі 233 чалавекі, сярод якіх 76 інвалідаў, 82 удзельнікі вайны, 3 блакаднікі Ленінграда, 40 вязняў, 32 працаўнікі тылу. Напярэдадні юбілею Вялікай Перамогі ўсім ветэранам, інвалідам вайны, вязням раёна былі ўручаны сімвалічныя віншавальныя лісты-трохкутнікі ад Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь А. Р. Лукашэнкі, паштоўкі ад кіраўніцтва вобласці і раёна, а таксама копіі газеты “Красная звезда” за 10 мая 1945 года.
Сяргей КОЗЕЛ
НА ЗДЫМКУ: М. Т. Бода і С. М. Барташэвіч уручаюць юбілейныя медалі ветэрану-блакадніку І. П. Астроўскаму.
Фота Сяргея ЛАЗОЎСКАГА
6 мая 2010 г. в д. Слобода-Кучинка состоялось открытие памятника воинам Красной Армии, погибшим в 1941 году.
Юбилей - это момент Памяти. Помнить о погибших, увековечивать их имена - наш святой долг. В день 65-летия Великой Победы мы низко склоняем головы перед памятью погибших героев, кто ценой своей жизни сохранил ее нам, кто своим подвигом обессмертил весь белорусский народ. Идея установки памятника принадлежит Анне Трацевской, председателю Республиканского комитета Белорусского профсоюза работников отраслей природопользования и геотехнологий.
Профсоюзом была объявлена воспитательно-патриотическая акция «Память», которую активно поддержали членские организации и перечислили на восстановление объекта захоронения 12 млн рублей. На гражданском кладбище на могиле воинов Красной Армии был установлен обелиск, уложена плитка, обновлена ограда.
Перед открытием памятника выступила заместитель председателя Копыльского райисполкома Алла Раевская. Она отметила вклад жителей Копыльщины в Великую Победу:
- Копыльская земля дала Родине 11 Героев Советского Союза, 9 Героев Социалистического Труда. Мужественно сражались на территории
района партизанские бригады имени Чапаева и Ворошилова. Старицкий и Лавский бои партизан с немецкими захватчиками вошли в историю Великой Отечественной войны.
Право открыть памятник было предоставлено Алле Раевской, Анне Трацевской, ветерану Великой Отечественной войны Вячеславу Гапонову, члену краеведческого кружка «Патриоты Родины» Сергею Протасевичу. Когда белое покрывало слетело с памятника, в честь погибших воинов прозвучал автоматный салют военнослужащих железнодорожной бригады из г.Слуцка.
Заместитель директора УО «Слободокучинская ГОСШ» Борис Денисюк поведал историю воинского захоронения. 29 июня 1941 г. воины 10-й стрелковой дивизии заняли оборону на южной окраине д. Слобода-Кучинка, рядом с шоссейной дорогой Старица - Бобовня, по которой непрерывно двигались немецкие колоны. Наш снайпер выстрелил в штабную машину фашистов. Из здания семилетней школы пулеметчик из станкового пулемета «Максим» открыл огонь по немецкой колонне. Фашисты попытались подсадить своего пулеметчика на одиночное дерево между деревней и шоссе. Но меткие выстрелы нашего «Максима» подавили огневую точку врага.
Командовал красноармейцами неизвестный молодой лейтенант родом из Украины. Он занял оборону в центре деревни, в районе дома Длугашевских, и, несколько раз поменяв боевую позицию, уничтожил двоих мотоциклистов, забрал оружие. Из домов Ивана Коршука (дом сгорел) и Александра Кандыбовича были слышны выстрелы из винтовки. Это красноармейцы уничтожали врагов на огородах. Немцы забросали их гранатами. Но силы были не равны. У ребят заканчивались боеприпасы, многие убиты и ранены. Их начали окружать фашисты. Последним из боя выходил красноармеец с ручным пулеметом «ПД». Он прикрывал раненых товарищей, которые отходили к поселку Заполье. Его найдут деревенские подростки на берегу р. Выня, всего изрешеченного пулями. Солдат лежал лицом к врагу, одной рукой крепко обняв пулемет, другой зачерпнув горсть родной земли. Гитлеровцы, ворвавшись в школу, добивали раненых красноармейцев штыками. Из боя живым вышел только командир, который переплыв реку, заскочил в дом к Марии Дубовик, где оставил свои документы, пообещав вернуться. В деревне остались раненные бойцы. Местные жители оказали им первую помощь, накормили. Но через несколько дней и они погибли от штыков врагов.
Хоронили своих защитников всей деревней 30 июня 1941 г. На высоком месте кладбища вырыли могилу, постелили шинели, на которые уложили тела наших воинов. Солдатские записки с адресами попадут к Марии Бобареко, которые она в 1944 г. отошлет родственникам погибших. Это были представители разных национальностей. В середине 1980-х годов группа «Поиск» под руководством учителя истории Валентины Кандыбович установит 4 фамилии погибших. Это красноармейцы Толкач Иван (1908 г.р.) и Мысливцев Игнат (1910 г.р.), родом из Гомельской области, Балынский Лука и Степанов Яков (1922 г.р., единственный в семье), родом из Украины.
На торжественном митинге выступили члены «БРСМ» Виктория Коршук, Ольга Барташевич, Виктория Яблонская и Сергей Протасевич, которые прочитали стихи о войне. Была объявлена минута молчания. Затем выступил ветеран двух войн (Великой Отечественной и войны с Японией) Вячеслав Талонов:
- Я благодарен нашему государству за заботу о ветеранах. Сегодня меня восхищает уровень патриотизма нашей молодежи. Спасибо всем за внимание. Пока жива память о войне, живы и мы - участники тех событий.
Под бурные аплодисменты присутствующих военный комиссар Копыльского района подполковник Сергей Барташевич вручил Вячеславу Петровичу юбилейную медаль «65 лет Победы в Великой Отечественной войне».
Памятник был освящен настоятелем Песочанского прихода отцом Виталием.
Со словами приветствия обратилась к копылянам Анна Трацевская. Она рассказала об отце-фронтовике, который прошел всю войну от Москвы до Вены, был дважды ранен, награжден орденом Красной Звезды и боевыми медалями.
- В семье Трацевских воевало три брата и сестра, - поведала выступающая. - На всех их мать получила похоронки, но все они остались живы. Я благодарна всем вам, что вы поддержали нашу акцию, пришли на торжественное открытие памятника, что вы чтите и уважаете подвиг погибших защитников Отечества.
Анна Трацевская поблагодарила учащихся и педагогов школы, а так же органы местного самоуправления за помощь в решении организационных вопросов.
С приветственным словом к ветеранам и местным жителям обратились начальник управления информации Министерства природных ресурсов и охраны окружающей среды Вероника Варовка, начальник землеустроительной и геодезической службы Копыльского района Людмила Матусевич, председатель РОС ДОСААФ Александр Касинский. К памятнику лучшими пионерами школы была возложена гирлянда Славы.
Борис Денисюк,
заместитель директора по учебно-воспитательной работе УО «Слободокучинская ГОСШ»
Фото Сергея ЛАЗОВСКОГО
