■ Марыя Харытонаўна Прыміч (у цэнтры) з дочкамі Нінай і Марыяй[/caption]
Марыя Харытонаўна нарадзілася і вырасла ў Скабіне. Спазнала сіроцкую долю, даглядаў яе старэйшы брат Ваня. Разам з малодшым Васем ён партызаніў. А Марыя стала сувязной партызанскага атрада імя Чапаева.
У яе памяці назаўсёды застаўся вельмі яскравы эпізод. Аднойчы яна, дзяўчынка-падлетак, пачула, як браты паміж сабой гутараць наконт таго, што трэба перадаць міну ў Васільчыцы, а потым у Слуцк, каб падарваць хлебазавод. Марыя згадзілася выканаць гэта, хаця малодшы брат не пускаў яе. Казаў, што дзіця яна зусім яшчэ. Дапамагла ёй мясцовая жыхарка Лізавета Амяльянчык. Узяла карзіну, паклала туды міну, накрыла льняным ручніком, зверху яйкі, расаду і адправіла ў паход. Калі дзяўчынка ішла, міма праязджалі машыны з немцамі. У такія моманты, вядома ж, яна вельмі баялася. Ёй здавалася, што яны ведаюць, што знаходзіцца ў карзіне, і бачаць, як у яе ад страху з-пад хустачкі падымаюцца валасы. Таму яна брала хустку за рагі і цягнула ўніз. Але «аперацыя» прайшла паспяхова, і Марыя атрымала падзяку ад капітана Лявых за праяўленую смеласць. Потым неаднойчы пераносіла запіскі, як яна казала, нейкаму дзядзьку ў атрад, перадавала бінты.
[caption id="attachment_67757" align="aligncenter" width="350"]
■ Вось такой прыгожай была ў 1948 годзе Марыя Харытонаўна[/caption]
Разам з дарослымі даводзілася пячы хлеб партызанам, за што ледзь не паплаціліся, бо нехта данёс немцам пра гэта. Але выратавацца змаглі ў партызанскім атрадзе. Там яны дапамагалі народным мсціўцам: то прыгатуюць ежу, то памыюць вопратку, то нешта сшыюць (у якасці тканіны прымянялі нават парашуты).
З цяжкім болем успамінае Марыя Харытонаўна пра тое, як знішчылі сям’ю яе стрыечнага брата. Бацькоў і траіх дзетак завялі за гумно і расстралялі…
Марыя ў пасляваенны час сустрэла свайго мужа Уладзіміра Прыміча, які доўгі час працаваў загадчыкам ашчадкасы ў Капылі. Нарадзіліся ў іх тры годныя дачкі: Марыя, Людміла і Ніна.
Сяргей КОЗЕЛ 
■ Леў Лепяціла[/caption]
Сонечны чэрвеньскі дзень. Леў Іванавіч на сваім двары паціху кляпае касу: моцы хапае, таму без справы сядзець не можа. Пачуўшы прывычнае прывітанне, ён цікавіцца, як мяне завуць, адкуль я родам. І калі высвятляе, што капылянка, пытаецца: з якіх? Пасля таго, як называю прозвішча бабулі, удакладняе, як яе называлі па-вулічнаму. І ўжо зразумеўшы што да чаго, пачынае ўспамінаць і называць па імёнах маіх продкаў. Памяць у Льва Іванавіча на дзіва добрая. Нягледзячы на ўзрост (споўнілася ветэрану 89 гадоў), ён шмат чаго памятае і пры тым падрабязна. Сярод яго ўспамінаў асаблівае месца займаюць падзеі Вялікай Айчыннай вайны, пра якія ён вельмі цікава расказвае.
Калі ў ваеннай віхуры закруціла краіну, Лёву было 12 гадоў. Тата Іван Севасцьянавіч — урач, мама Настасся Мікалаеўна — настаўніца. У першыя дні вайны тату накіравалі ў ваенкамат у Дзяржынск. Аднак, калі ён з калегам туды трапіў, іх чамусьці адправілі ў Капыль. Такім чынам ён застаўся працаваць у мясцовай бальніцы.
[caption id="attachment_67740" align="aligncenter" width="320"]
■ Сям’я Лепяцілаў: бабуля Марыя (справа), тата Іван, мама Настасся, Леў і сястра Люда. 1934 год[/caption]
Немцы прыйшлі ў Капыль у чацвер, 27 чэрвеня. Хлопчыкі бегалі ў цэнтр мястэчка паглядзець, што гэта за дзіва: думалі, мо нямыя — таму і немцы. Але не, «шпрэхалі» тыя вельмі гучна. Лёва бачыў, як упэўнена тупалі ворагі па мураваных вуліцах іх роднага Капыля. Магазіны, што знаходзіліся ў цэнтры, узломвалі і рабавалі. Лёва палохаўся такога разбою. І гэты жах, які адчуў хлопец у першыя дні, застаўся да канца вайны.
Немцы пачалі ўстанаўліваць сваю ўладу, прымушалі мясцовых жыхароў здаваць сельскагаспадарчую прадукцыю. Вельмі хутка стварылі паліцыю, куды ўвайшло шмат капылян. У тым ліку і калега Івана Севасцьянавіча, з якім хадзілі ў Дзяржынск. Аднак здрады яму не даравалі: праз пэўны час пад дзверы дома падклалі міну, на якой перабежчык і падарваўся.
Камендатура месцілася ў адным з яўрэйскіх дамоў (потым там была кантора РКБА, зараз — магазін «АМІ-мебель»). У яго склепе зрабілі турму. Жылі паліцаі ў драўлянай хатцы, што стаяла на месцы сучаснай гасцініцы. У мэтах бяспекі вакол дома выкапалі роў.
Бацька працаваў у бальніцы. Яе драўляны будынак знаходзіўся на месцы сучаснай. Тут жа ў першыя дні вайны спрабавалі паправіць здароўе параненыя чырвонаармейцы. Пасля таго, як з’явіліся немцы, многія з іх пайшлі жыць да капылянак. А вечарамі збіраліся ў Івана Лепяцілы пагуляць у карты ці даміно. Аднак ворагі хутка іх знайшлі і адправілі ў лагер для ваеннапалонных у Слуцк. Пасля вайны адзін з нямногіх, хто застаўся ў жывых, запарожац Цімафей Селязнёў, прыязджаў у Капыль.
Увесь час, што жылі пад немцамі, Леў адчуваў страх: вось зараз прыйдуць ворагі, арыштуюць іх сям’ю і пакараюць смерцю, як і многіх іншых. На вуліцах мястэчка шыбеніцы рэдка калі пуставалі.
Амаль з самага пачатку вайны бацька падтрымліваў сувязь з партызанамі атрада імя Шчорса. Ён перадаваў ім бінты і розныя медыкаменты. Камендант паліцыі жыў у Надзеі Іваноўскай, якая працавала санітаркай у бальніцы. Аднаго дня ён прыйшоў у абед і пачаў нешта балбатаць. За ўвесь той час, што камендант жыў побач, жанчына навучылася разумець нямецкую мову і з яго слоў усвядоміла: ноччу немцы пойдуць арыштоўваць доктара Лепяцілу. Хуценька яна пабегла да Івана Севасцьянавіча і папярэдзіла яго. Сям’я тут жа сабрала ўсё неабходнае і пайшла з Капыля. Леў з татам — да партызанаў атрада імя Чапаева, а маці з сястрой засталася жыць у вёсцы Лугавая. З тае пары і Іван Лепяціла, і яго 14-гадовы сын Леў жылі разам з народнымі мсціўцамі, дапамагалі ім. Бацька лячыў, а сын на павозцы завозіў і прывозіў што і каго было патрэбна да месца прызначэння. Таксама ў лагеры працавалі ўрачы Надзея Лебедзь і Вольга Кобрына, медыцынская сястра Вера Шыманская. Юнаку часта даводзілася завозіць і прывозіць урачоў да мясцовых жыхароў: насельніцтва без дапамогі не заставалася.
У неверагодных па цяжкасці ўмовах бацьку прыходзілася рабіць аперацыі. Аперацыйнай пры гэтым былі звычайныя драўляныя сталы, якія ставілі пад елкамі. Аднойчы партызаны вярталіся з задання і падарваліся на міне. Аднаму з лясных салдат амаль адарвала нагу. Іван Лепяціла пачаў аказваць яму медыцынскую дапамогу, і калі нажніцамі перарэзваў нерв, гучны салдацкі крык разнёсся па лесе.
Неяк Леў разам з партызанамі ехаў па мястэчку каля масласырзавода і далей па вуліцы Цімкавіцкай. Там жа стаяла вышка, з якой ворагі сачылі за тэрыторыяй. Раптам яны заўважылі партызанскі абоз і пачалі страляць з кулямёта. Лясным салдатам прыйшлося ўцякаць: спачатку на Мажу, потым на Якубавічы, Кацельнікі, Казакоўку, Стары Капыль і Свідзічы. Але страху побач з партызанамі Леў не адчуваў: быў перакананы, што знаходзіцца пад надзейнай аховай.
Вясной 44-га ўжо адчувалася, што немцам засталося нядоўга гаспадарыць на беларускай зямлі. Партызаны атрымалі заданне падарваць чыгуначнае палатно ад Слуцка да Баранавіч, каб немцам немагчыма было адступаць. Аперацыю народныя мсціўцы паспяхова правялі.
Ворагі, што месціліся ў Капылі, паступова пачыналі збіраць рэчы: трэба было паспець уцячы да прыходу Чырвонай Арміі. Усю сваю маёмасць яны грузілі на павозкі і чакалі загаду адступаць. Нарэшце яго атрымалі, але пайсці з мястэчка проста так яны не змаглі. Старажылы памятаюць, як палаў родны Капыль, падпалены немцамі, а над мястэчкам лятаў самалёт, які скідваў на хаты запальныя бомбы.
3 ліпеня ў партызанскі атрад прыехалі на конях восем разведчыкаў. Як абрадаваліся народныя мсціўцы! Чырвонаармейцаў сустракалі і частавалі ад усяго сэрца. На другі дзень Іван Севасцьянавіч і Леў вярнуліся ў Капыль. На вуліцы Савецкай ляжалі забітыя салдаты, дагаралі машыны. Усё сведчыла пра тое, што за мястэчка ішлі гарачыя баі. У бальніцы ўвагі ўрача патрабавалі параненыя чырвонаармейцы. Іван Лепяціла адразу прыступіў да выканання абавязкаў галоўнага ўрача і ўзначальваў капыльскую бальніцу да 1949 года, а потым пераехаў у Столін, дзе працаваў да самага выхаду на пенсію.
[caption id="attachment_67733" align="aligncenter" width="560"]
■ Выпуск Капыльскай рускай школы. 1947 год[/caption]
Леў застаўся ў родным Капылі. Тут скончыў рускую школу, затым Мар’інагорскі сельскагаспадарчы тэхнікум. Працаваў у калгасе Варашылава, жонка Галіна Раманаўна (Ждан) — у аптэцы.
Успаміны — неад’емная частка жыцця Льва Лепяцілы. Менавіта з такіх вось аповедаў пра Капыль, пра людзей і падзеі складваецца гісторыя роднага краю, яго летапіс.
Дзіяна ТКАЧЭНКА 
Чтобы этого не допустить в последующем, необходимо соблюдать основные требования правил пожарной безопасности:
площадь основания одной скирды не должна превышать 300 м2, а штабеля прессованного сена или соломы — 500 м2;
разрывы между отдельными штабелями, навесами или скирдами должны быть не менее 20 м;
штабеля, навесы и скирды допускается размещать попарно, причем разрывы между ними в одной паре должны быть не менее 6 м, а между соседними парами — не менее 30 м;
расстояние от скирд, навесов и штабелей грубых кормов до линии электропередачи должно быть не менее 15 м, до дорог — 20 м, до зданий (сооружений) — не менее 50 м, до границ лесного массива — не менее 100 м;
грубые корма с повышенной влажностью складировать, укладывать в скирды, штабели, склады не допускается. Необходимо осуществлять ежедневный температурный контроль сложенных грубых кормов с регистрацией даты, времени, места замера и температуры в специальном журнале. Для определения влажности допускается применять экспресс-методы с помощью влагомеров с погрешностью не более 1% при влажности до 18%. При влажности грубых кормов более 17% должна производиться их досушка.
Александр ДОРОШЕВИЧ,
курсант ІІІ курса ГУО «Университет гражданской защиты» МЧС Беларуси 
В основном смертоносные находки локализованы там, где проходили бои, а также в местах, где размещались склады боеприпасов. Глубина залегания «эха» войны зависит от вида боеприпаса. Большинство из них расположены в земле на глубине до полуметра. Вместе с тем бывали случаи обнаружения опасных предметов и на глубине до 2,5 метра, а в реках — до 4,5 метра. Как говорится, земля «дышит» и выталкивает их на поверхность. Чаще всего боеприпасы обнаруживают при проведении земляных работ, при вскапывании огородов, а также в лесах.
Сразу после войны, в 1947–1948 годах, проводилось только ускоренное разминирование. Вместо уничтожения в некоторых случаях боеприпасы захороняли в воронках, противотанковых рвах и естественных ямах, исходя из сугубо практических причин — необходимо было срочно освобождать дороги и посевные площади.
Снаряды, пролежавшие в земле более 70 лет, по-прежнему таят в себе смертельную опасность, даже если выглядят как куски ржавого железа. Боеприпас при неосторожном обращении с ним может взорваться в любое время, в независимости от того, в каком виде и состоянии он находится. В большинстве случаев люди понимают реальную опасность от боевых находок и вызывают сотрудников милиции. Но есть две категории людей, находящихся в зоне риска. Первые совершают с боеприпасами различные манипуляции, пытаются разобрать, хранить как трофей. К сожалению, часто эти действия приводят к трагедии: или наносится вред жизни, здоровью людей, или человека привлекают к уголовной ответственности за хранение боеприпасов. Вторая категория — дети. Они воспринимают опасный предмет как игрушку и не представляют, какую разрушительную мощь несет в себе тот или иной боеприпас. Поэтому даже в наше мирное время родители должны научить ребенка, как поступать, если он нашел взрывоопасные предметы.
Это не просто предосторожность, а реальность. Бомбы, гранаты, снаряды, патроны — это смертоносное оружие, радиус поражения которого составляет сотни метров. Например, радиус сплошного поражения 75-мм и 100-мм артиллерийских снарядов составляет 50 м, а опасная зона — 800 м, 50- и 100-килограммовые авиабомбы — радиус сплошного поражения — 100 и 200 м, опасная зона — 1,5 км, противопехотные мины (типа ПОМЗ-2) — радиус сплошного поражения — 12 м, опасная зона — 500 м, 20-мм зенитные (авиационные) снаряды типа «Эрликон» — радиус сплошного поражения — 7–8 м, опасная зона — 300 м.
Как же человеку себя вести, если он наткнулся на странный металлический предмет? Если вы не можете определить самостоятельно, что за находка перед вами, главное — не трогать ее! Ржавые боеприпасы могут взорваться от чего угодно: прикосновения, толчка, при разборке. Поэтому подобную находку категорически нельзя обследовать самостоятельно, перемещать, предпринимать попытки к разборке или распиливанию, наносить по ней удары, накрывать, засыпать или закапывать. При обнаружении хотя бы одного подозрительного предмета не стоит производить поиск других предметов. При обнаружении предмета, похожего на любой взрывоопасный предмет, нужно незамедлительно набрать номер 101 или 102. До прибытия правоохранителей необходимо обозначить опасное место любыми опознавательными знаками — используя жерди, колья, веревки, куски материи, камни и тому подобное — и не допускать людей в опасную зону. Опасную находку обезвредят специалисты. Ни в коем случае не стоит поступать, как мужчина, житель Минска, который в рамках СКМ «Арсенал» решил добровольно сдать взрывное устройство и принес мину времен ВОВ в общественный пункт охраны правопорядка.
К слову, мероприятия по пресечению правонарушений в сфере оборота оружия проводились в Минской области с 19 по 23 марта, в ходе которых по Копыльскому району было изъято 2 единицы гладкоствольного оружия, 2 — незарегистрированного, изъято 32 патрона к гладкоствольному оружию, 800 патронов калибра 5,6 мм, 179 строительных патронов. Напоминаем, что за незаконный оборот оружия, боеприпасов, взрывных устройств и взрывчатых веществ установлена уголовная ответственность с лишением свободы на срок до двенадцати лет. Лица, добровольно сдавшие незаконно хранящиеся оружие, боеприпасы и взрывчатые вещества, освобождаются от уголовной и административной ответственности. По телефону 102 можно в любое время суток сообщить информацию о незаконно хранящемся оружии, боеприпасах и взрывчатых веществах, в том числе и анонимно.
Мирная жизнь не так безопасна, как кажется. Однако в большинстве случаев спасти жизнь и здоровье поможет обычная внимательность. Помните! Опасно абсолютно все, что оставила война!
Геннадий ЯРМОЛИК,
старший эксперт Несвижского МРО ГКСЭ Республики Беларусь, майор юстиции 
Вместо 26 сожженных домов сейчас можно увидеть памятники-срубы, внутри которых обелиски в виде печной трубы с колоколом. На каждом обелиске висит доска с именами сожженных жителей дома. За домами-памятниками находится Кладбище деревень. Сюда из 185 населенных пунктов Беларуси, в том числе и из Копыльщины, которые так и не возродились, были привезены урны с землей.
Тот, кто хотя бы раз побывал в Хатыни, никогда не забудет звон колоколов, страшную трагедию этой простой белорусской деревушки. На площади Памяти горит Вечный огонь — символ погибших в годы войны жителей Беларуси. А рядом — Дерево жизни со списком деревень, сожженных фашистами и возрожденных после войны. В скорбном молчании покидали мы мемориальный комплекс, задумавшись об увиденном и услышанном.
Звонят колокола Хатыни. Они напоминают всем нам, как хрупок мир, призывают беречь его.
Екатерина ОНИЩЕНКО,
учащаяся 8 «А» класса ГУО «Средняя школа № 3 г. Копыля» 
