(Прапануем урывак з краязнаўчага выдання «Народная кухня Семежава». Успаміны Валянціны Міхайлаўны Кіені запісаны падчас этнаграфічнай экспедыцыі 12.07.2012 г. і надрукаваны з захаваннем мясцовага дыялекту.)
Быў голад, была вайна. Калі хто буў з мужыкамі, то добра, а калі не, удовы тыя няшчасныя, як мая мама ў дваццаць шэсць год засталася, да я малая на руках, то як хочаш жыві... Насіць не было чаго, есці не было чаго. Летам каласы збіралі, да падушыш, да стаўчэш, да змелеш у жорнах, да накрышыш якога бурачніку, да напячэш якого ламаша. Картоплі збіралі, ну трашчыць на зубах, да што ж... Да малака нап’ешся, да і ўсё. Гора прынялі многа, наеліса пяску з тае картоплі, ой! Гарачы то блінец, ён смачны, салодкі, а як астыне, то ўжэ як разіна, цягнеш яго – аж рукі трасуцца! (смяецца) Я ў калхозе работала, як пашла ў трынаццаць год, то да сёняшняго дня, ужэ семсят два годы раблю, сначала паляводам, патом ткала ад Слуцкай фабрыкі художэственных іздзелій, а там даяркай, а цяпер сторажам. Але ж тады стаж не саедзіняўса, ноччу ткалі, а тады хадзілі на работу. Цяжкія нам годы папалі. Ну там як мама пашла ў Дом інвалідаў рабіць, то стала нам трошку лягчэй, хоць і палучала мама дваццаць сем рублей, да я за папу чатыры рублі, але мама і хлеба прыносіла, быў такі з чарнушкай, смачны, пахучы.
Дак не было чаго насіць, за зіму трэба было наткаць, за весну выбяліць, расшыць, і хусткі, і спадніцы, і мужчынскае, і жаночае, і на якую куртку, на капот. Цяжко было, маму судзьба заставіла – на семнаццатом году ажаніла мяне. Камсу на вяселле гатовілі, мама зарэзала цяля, і зрабілі свадзьбу. Прыйшоў да мяне прымак, дык праўду казаць – выпіваў, трэба было мне ўсе самой дзяржаць у галаве. Прагаравала, без паўгода пяцьдзесят год пражыла з мужыком. Чацьвёра дзетак радзіла, два сыны і две дзяўчыны. А я на рабоце, дак бывало з сіна йідом, я сразу ткаць, а там раніцай ізноў на работу, мама калі дома, то сабярэ мне торбу з сабой, перадасць, да зноў на сіна.
Помню баба накапае картопель, кажа: "На Іллю поўну печ наллю". Дык звара шчавель, да з укропчыкам, да якую скварачку разамне, дак от было смачна. Крапіву трохкантовую варылі, лебяду варылі, усяго было. А мама ідзе жаць, то баба прыйдзе кароў падоіць, то якую картоплю ёй сабярэ з халадніком пасёрбаць, то якая ж еда, а ўсе адно е. Скваркі ж не было. Хлеба пасмокчаш, да вады нап'есся, да і ўсе.
Пайду гуляць, а мама кажа – не ідзі, бо пойдам жаць, уставаць заранее, хоць трошкі табе памагу, дак была свадзьба, я пашла, прышла, пераадзеласа, а мама каже – не, прагуляла, пойдам, я і не лажыласа, пашлі жаць. Узялі халаднік, хлеба, картапель, гуркоў прасоленых, м'яса ды сала не было. Зажынкі рабілі. Баба брала платочак, скарыначку хлеба, свянцонай солькі, выжне трошкі, паложа накрэст, памоліцца Отча наш, і давай зажынаць, зажне і ўсе за ёй. А пасля снапы насілі – па ўсіх хатах, дзе свадзьба была ў гэтум гаду, хай сабе і Калядамі была, а ўсе адно насілі, гарэлку пілі, брыгадзіру занасілі, ён нас частаваў, камсы да самагонкі, да гэтыя бабы пілі! (смяецца) Камса была дзяшовая, самае аснавное блюдо, і на вяселлі бралі (смяецца). Жызнь была наша неважна. Неважна пражылі.
На млынах сталі малоць з 1951 году здаецца, а да гэтага ў жорнах, а малако ж трэба было здаць, і м'ясо здаць, і яйца здаць гасударству, а сабе што аставаласо. Пасеш-пасеш, помню, ты гусей, а прыйдзе восень, да трэба здаць, а сабе нічога. Пакідаеш на развод, як без гаспадара, то трэба было менш, якіх восем-дзевяць. А ўсе адно. Гэтак шкода. Бывае баба зробіць тваражку з таго, што аставаласа, то і не ведаеш з чым яго з'есці – мо з соллю, а мо і ні з чым. Да суседа забягу, баба блінцы пячэ з лоем, дак ніколі не было, штоб не дала мне того блінца, з'ем, лой на губах застыне! (смяецца) От як жылі. А раз мама зрабіла сало, а я прышла і падумала – пайду я тоненько отрэжу, мо мама не пазнае. І як отрэзала – там белое, а это рыжае, і прытуліла б, да яно не прытульваецца, я і плакала, ну і с'ела, гэтак ужэ баяласа! (смяецца) А маме тожэ душа балела, што я галодная хажу, адна – і тая галодная. Перажылі, што хай Бог крые!
Масло білі, з сыроваткі рашчынялі блінцы, то было лягчэй, а я то ўжэ не здавала, то дзецям сыр рабіла, от яны любілі! Літра два малака аттаплю, то ён зробіцца сначала як разіна, не павярнуць яго ложкай. А тады зробіцца м'яккі, да адкідаю яго на друшляг, да там марлечка ляжыць, а ў тую каструлю кідаю масло, соль, яйца бью, соды сыплю, да стану мяшаць, да ён ужэ становіцца лёккі да пышны! Мае ўнукі вельмі любілі, пірагі для іх пякла, то за весну па два-па тры мешка мукі выпікала на пірагі.
Гопу рабіла (смяецца). Натаркуеш картопель, чыгуніка падмажаш жырам, як е яйцо, як не, то і так, пражарыш, уставіш, утушацца, то і смачна. Блінцы картаплянікі рабіла, рэзнікі рабіла –бяру тварог, содаю на ўксусе пагашу, да ўсыплю, да масла, круцельнікамі, да во пастаўлю, да падымаюцца, да во такія мякенькія! Сваім дзецям не рабіла, бо не было калі і не было з чаго, гэта ўжэ ўнукам.
Мама з 1917 году, яна ж была брыгадзірам у калхозе, ну ёй плацілі не грашыма, алей давалі, бывае хто заробіць цэлы бак. У нас то столькі не бывала, мо якіх літраў пяць, але быў з семян льну, ужэ ж гэткі смачны. Во пакрышыш, да зжарыш, да ў суп укінеш, да такі смачны быў суп! З м'ясам не такі смачны (смяецца). Або цыбулі напячэш, така смачна, салодзенька, да з хлебам!
Бывае карова ацеліцца, дак первое молоко, молозіво, дак мама даіла, цадзіла, а туды кідала крухмал, густо убівае і тады на тарку трэ і такі круценікі, а тады малака закіпіць да і ўкіне гэты макароны, лапша казалі. А калатушу з пшанічнай мукі рабілі, у каго якая была, трошкі ўліеш, дак яна ж зробіцца крупіцкамі, а тады закіпіць, дак укідаеш, яна і зварваецца, хто казаў калатуша, хто казаў зацірка.
І мачанка, і падкалотка эта адно і тое ж. Накрышыш цыбулі, укінеш мяса, да сала кусочкаў укінеш, да тушаш, да мукой закалоціш, во і падкалотка, з грыбоў тожа рабілі. Грыбы сабіралі якія есць, пад'ельнікі, краснагаловікі, праўдзівыя, качуркі, як у нас кажуць, гэто шампіньёны, лісічкі, апенькі, да сушылі.
У ягады хадзілі, ды баяліса адходзіць ад дарогі, коб не заблудзіцца. Аднаго разу пашла, да заблудзіласа, да цэлы дзень хадзілі, як толькі вышлі, дак на мяне гаспадар ужо крычаў – у цябе тут дзіцё плача, а ты ходзіш! (смяецца) Ягады сушылі, пазней варэнне варылі, у кампот укінеш, настойкі рабілі, я-то не рабіла, у меня она не стаяла, то я і не рабіла. Рыбу не лавілі ў нас, некалі як была рака, да там нека пузяначка плавала, наловіш, укінеш у чыгуніку, да прыправу, да жыру, да яна стушацца, да зараз увесь чыгунік і з'ясі з касцямі, бо дзе ж там пааддзяляеш!
А на Коляды давалі хто што мог, хто яблыка, хто пячэнне, хто булачку, на Вялікдзень то яйца давалі. А цары, хлопцы нашы на
Шчадрыца хадзілі, на транаццатого, усю зіму мы ім шапкі рабілі, з бумагі такой, і зялёная, і галубая, і вішнёва, усяка, да хораша мы ім шапкі накруцім, ды яны назбіраюць гарэлкі, да каўбас! Аднаго разу во то цэлы ночвы каўбасак, і гарэлкі, і ўсяго набралі. Ужо дзён тры гулялі. А шчэ хлопцы якую польку як возьмеш, а як пратанцуеш сорак пяць мінут тую польку, то ўся гарэлка выйдзе з цябе (смяецца).
А гарэлку гналі як хто ўмеў, мо і мужык, мо і баба. Расшчыняеш, раней парылі бульбу, солад рабілі, як растаўчэш, камяні кідаюць, яна кіпіць, часоў два, тры, тады ужэ разліваюць, ну каторыя бывае вадой разводзяць, тады менш выходзіць. Ну а тады ўжэ гоніш, печку якую, ды хай капае. Пяршак моцны выходзіў на якое націранне, а патом ужэ слабеньку саму, да вішневай краскі якой, да віно гатовае (смяецца). Цяпер на бак восем ці дзесяць літраў сахара, да алею. Да малака ці смятаны ўліеш, да якую банку таматнага соуса, тады яна мякенькая, п'еш і не чуствуеш. Як менш дражжэй укінеш, то яна даўжэй робіць. Гнала я сама. Да і свая ліпша, як эта куплёна.
На памінкі то ў нас абавязкова было тры – капуста, мачанка і каша. У нас і цяпер капуста і каша, мачанку ўжэ пакінулі рабіць, а это шчэ робяць. Са-дзяць людзей за стол да капусту прымаюць, каб пара прашла – это кажуць добра для пакойніка. Як Галя мая памерла, то ў пятніцу посна вячэра, у суботу скаромна, у нядзелю што асталоса. Памінкі рабілі і на дзевяць дзён, і на тры недзелі, і на шэсць недзель, паўгода, год. Па маці, па гаспадару то я ўжэ адзін дзень рабіла. На памінкі шло больш як на свадзьбу. Патаму што гатаваліса много. А раней з сумкамі шлі – хто кісель, хто кашу і на хрэсьбіны. I гаспадыня варыла кашу ў гаршчку, яго трэба было ўкруціць у чырвону хустку, каб кум разбіў, а патом клалі на покуці, з гаршчка тры кусочкі кідалі ў парог, каб скоро замуж выйшла ці жаніўса. А там грошы клалі, ці матер'ял, сітец ці штапель.
Ну камякі рабілі, натаўкуць кашы да з сем'ям, бо як не было чым заскварыць, а яно шчэ і ўкуснейша палучалоса. Паджараць на скавародцы, смачна. На саладуху бралі ячменну муку, ржану муку, яе запарвалі і каб яна укісала, перабражэ і тады ў печы варыцца, аднаго разу я гаршка разбіла, баба паставіла ў печ, да кажа – Валя, будзе кіпець, ты памяшай, а я памяшала, да пакінула вілку ў гаршку. Упала саладуха да разліласа. Да бягу да мамы, да прашу – ты кажы, што не будеш ругацца, а яна кажа, а што ты зрабіла, а я кажу, не ты скажы, што не будзеш крычаць. Ну, не буду. Ну я сказала, а яна кажа, трэба было б, але ўжэ як паабяшчала, то не буду (смяецца). Цуроп варылі. Салодкія буракі цукровыя таркавалі і без нічого ставілі ў печ у чыгуніку, яны тушыліса, салодкае ды густое, назаўтра ўжэ добра баба стушыць, да на скібкі мазалі, ды ўжэ было смачно. Мліе да карычневенькі зробіцца. Я памагала бабе таркаваць, на гэту дробненьку, на картапляну. Вот цуроп і елі, гэта было самае первае ядзенне. Альбо кампот варылі з буракоў. Накрышым, а назаўтра адцэдзіш ды яблыкаў дабавіш і салодка, не смярдзіць буракамі. Усю зіму кампот гэты варылі. Як сахару не было, сушаных ягад ці вішань укінеш, ды ўжо салодка было. Праснакі з морківі пяклі. Таркавалі, замешвалі з мукой пшанічнай, альбо рэзнікамі парэжаш. А шчэ пяклі блінцы з буракоў, бурашнік крышылі, да падмешвалі, да ўжэ як салодзенькі быў. Квас варылі, бурака пакрышыш, капусты укінеш, бывае шаткаванка, не бывае так, кіслу, да цыбулі пакрышыш, да шчэ бывае грыбкоў укінеш. Эта ў пост елі. Фасолю да картоплю, да алей. У каго есць рыба – то з рыбаю. Квас хлебны варылі папіць з сухароў, у чай можна ўкінуць корачкі. А шчэ мае дзеці любілі гэтак во – мама мая кашу стаўчэ картапляную, да заскварыць, да вады дал'е, да перакіпяціць, да размяшае, дак мае дзеці звалі “ручаёк”, да так ужэ эты суп сёрбалі, даже не крышані этыя. А клёцкі доўга рабіць – пакуль натаркуеш, да на клінок адціснеш, да накачаеш, да ўскіпяціш... Як прастудзіліса, то цвет каліны я збірала, і дзецям, і ўнукам, маліну ламалі, чабор збіралі на чай, ліпавы цвет, мята рачная, усе гэто збіралі, чай рабілі, і варэнне рабілі малінавае. Крухмал самі рабілі, таркавалі, адцэжвалі да сушылі. Малочны кісель я і цяпер раблю, закіпіць малако, а ў місачку сыплеш сахару, сыплеш крухмалу, яйцо, трошку солі, л'еш у малако тоненько і зварыцца кісель, і з вішні, са смародзіны смашны кісель. У нас і на банкетах гатовілі кісель, і на памінках.
Это доўно так было, гадоў да семідзесятых, што хлопцу семяжоўскаму трэба было жаніцца толькі на семяжоўскай. Ён іншу і сам кахаць не будзе, бо ведае, што не возьме, бо бацькі не дапусцяць (смяецца). Бо тут усе ж кулакі. А ў Выгодзе казалі – шляхта была (смяецца). На нас с Падмажжа казалі рыбакі, а на семяжаўцоў – і камякі з прусакамі, і саладушнікі (смяецца).
В.М. Кіеня
Комментарии