Літаратурная крытыка 20-х гадоў, калі Кузьма Чорны толькі-толькі ўваходзіў у свет прыгожага пісьменства, прадказвала яму будучыню «беларускага Дастаеўскага».
Яна, напэўна, трымала пры гэтым у памяці словы Максіма Гарэцкага, сказаныя яшчэ ў 1914 годзе: «Скранулася Беларусь, узварухнуліся яе спрадвечныя імшары, і я з вялікай надзеяй чакаю беларускіх Дастаеўскіх, Ул. Салаўёвых і т.п.»
Чорны разумеў, што знаходзіцца ў самым пачатку стварэння сапраўднай беларускай прозы, а таму адразу ставіў перад сабою і перад сябрамі па пяры самыя надзейныя і самыя складаныя задачы: «Павінны быць створаны беларускія вышэйшыя формы беларускай культуры».
Не ўсё з задуманага ён паспеў здейсніць, аднак самае галоўнае пісьменнік паспеў зрабіць, стаўшы стваральнікам беларускай сацыяльна-псіхалагічнай і інтэлектуальна-філасофскай прозы, у якой чытач адшукае сапраўднага беларускага мужыка і сапраўднага беларускага інтэлігента, патрыёта і гуманіста.
Творчы рост Кузьмы Чорнага адбываўся вельмі шпарка: так шмат патрэбна было яму сказаць і за сябе, і за сваіх землякоў-цімкаўцаў, і за ўсіх беларусаў. Услед за першымі зборнікамі «Апавяданні» на працягу толькі 1925-1926 гадоў выйшлі яго кнігі «Па дарозе», «Срэбра жыцця», «Пачуцці», «Хвоі гавораць».
Малады празаік хутка пазбаўляўся «дзіцячых хвароб» пачаткоўца: ад досыць павярхоўнага захаплення новым у жыцці вёскі і горада шлях вёў у глыбіні чалавечай душы, дзе віравалі вялікія буры пачуццяў і думак, дзе якраз і выспявалі будучыя ўчынкі.
«Чалавек – гэта цэлы свет, – пісаў Кузьма Чорны, –… Вялікімі і малымі заклапочаны людзі, сталымі і смешнымі – кожны па-свойму, але ў кожнага душа запоўнена».
Як сапраўдны мастак-філосаф, псіхолаг, гісторык Кузьма Чорны напружана шукаў адказ на пытанне, што адбываецца з чалавекам, з краінай, з народам. Сапраўды, чаму зло ў свеце, дзе столькі разумных і нармальных людзей, не толькі не адступае, але часам святкуе перамогу над справядлівасцю, чалавечнасцю, чысцінёй, красой?!
За тры з паловай ваенныя гады цяжка хворы пісьменнік напісаў каля паўсотні публіцыстычных артыкулаў, выступленняў, памфлетаў, падрыхтаваў да друку зборнік апавяданняў «Вялікае сэрца», напісаў тры раманы, задумаў і часткова ажыццявіў каля дзесятка іншых эпічных твораў.
У творах пісьменніка ваенных гадоў на ўсю моц загучалі гуманістычныя ідэі. Ствараючы вобразы сялян і інтэлігентаў, вясковых мудрацоў, самабытных філосафаў, дзівакоў, праўдашукальнікаў, празаік думаў пра тое адвечнае і сапраўднае, чым жыў і жыве народ.
Гэта быў унікальны у нашай літаратуры выпадак, калі пісьменнік ішоў паралельна, а то і апярэджваў у мастацкім асэнсаванні ХХ стагоддзя сваіх замежных калег, пра многіх з якіх ён нічога не чуў і не ведаў (А. Камю, Т. Ман). Асобныя старонкі яго прозы, вобразы, малюнкі, думкі ўспрымаюцца як мастацкае адкрыццё, як «успамін пра будучыню».
Людміла НІЖЭВІЧ,
кіраўнік Літаратурнага музея Кузьмы Чорнага
Комментарии